بررسي فرايند نسب‌سازي شيخ صفي‌الدين اردبيلي از نسخة ابن‌بزاز تا دست‌كاري‌هاي طريقتي و سلطنتي و بازتاب آن در منابع صفوي

A Study of the Genealogical Process of Sheikh Safi al-Din Ardabili Derived from Ibn Bazzaz's Manuscript and the Relevant Religious and Royal Manipulations and Its Reflection in Safavid Sources

مسئلة سيادت شيخ صفي‌الدين اردبيلي، جدّ صفويان، از مسائل پرمجادله در تاريخ صفويان است. مهم‌ترين سند براي شناخت نسب‌نامة صفويان كتاب صفوةالصفا است كه ابن‌بزاز اردبيلي (تأليف 759 ق.) در ترجمة احوال، سخنان و كرامات شيخ صفي‌الدين نوشته و از همان آغاز دستخوش دخل ‌و تصرفات بسياري شده است؛ ازاين‌رو نگارندگان براي حل مناقشات دربارة سيادت شيخ صفي‌الدين تصميم دارند با بررسي نسخه‌هاي صفوةالصفا و تبارشناسي آنها، وضعيت سيادت شيخ و خاندان صفوي را روشن كنند و بازتاب اين تغييرات را در منابع صفوي نشان دهند. بررسي‌هاي نسخه‌شناختي بيانگر ردپاي سيادت شيخ صفي‌الدين در نسخة نزديك به نسخة مؤلف و تلاش‌هاي تدريجي و گام‌به‌گام رهبران طريقت صفوي براي تشديد سيادت اوست؛ همچنين در نسخه‌هاي پيشاصفوي كوشش شده است سيادت او به سيادت حسيني تبديل شود؛ در اين امر مي‌توان به تلاش‌هاي آگاهانه و يكبارة ميرابوالفتح براي تكميل سيادت شيخ صفي‌الدين اشاره كرد. او اين كار را با انتساب اجداد و فرزندان شيخ صفي‌الدين به سيادت حسيني و با انتساب خرقة شيخ زاهد گيلاني، استاد و پدرخانم، به خاندان سيادت در نسخه‌هاي صفوي به انجام رسانده است؛ ازاين‌رو هدف رهبران طريقت صفوي اثبات سيادت حسينيِ شيخ صفي‌الدين و برترداني او و طريقت صفوي بر ديگر مشايخ و طريقت‌هاي عرفاني ازطريق سيادت حسيني بوده است؛ هدف ميرابوالفتح اثبات سيادت حسيني شيخ صفي‌الدين، انتساب حاكمان صفوي به شيخ صفي‌الدين حسيني‌نسب و معرفي آنان در مقام دنبال‌كنندگان طريقت معصومين در عصر غيبت براي حكومت بر ايران و كسب مشروعيت سياسي بوده است؛ البته در منابع تاريخي، رفتارهاي متفاوت و متناقض مورخان دربارة سيادت شيخ صفي‌الدين بازتاب يافته است و منابع تاريخي به سه دسته منابعِ خاموش، مردد و مؤيد تقسيم مي‌شود.

The issue of the sovereignty of Sheikh Safi al-Din Ardabili, the ancestor of the Safavids, is one of the most controversial issues in Safavid history. The major document for recognizing the genealogy of the Safavids is the book called Safwat al-Safa, which was written by Ibn Bazzaz Ardabili (authored in 759 AH) in his translation of Sheikh Safi-al-Din’s life, sayings, and virtues, but has been subjected to many encroachments from the very beginning. To resolve the disputes related to Sheikh Safi al-Din’s sovereignty, the authors of this article decided to clarify the situations of the mentioned Sheikh’s sovereignty and the Safavid dynasty via their genealogy and scriptological assessments of the different manuscripts of Safwat al-Safa, thus reflecting the mentioned changes in the Safavid sources. Our scriptological studies were indicative of the traces of Sheikh Safi al-Din's sovereignty in a manuscript so similar to that of the authors. There were seen gradual and step-by-step efforts of Safavid religious leaders to emphasize his sovereignty and attribute it to Husseini sovereignty in the pre-Safavid manuscripts, as well as Mir abol-Fath's conscious and sudden efforts to complete his claim of Sheikh Safi al-Din's sovereignty by attributing his ancestors and descendents to Husseini sovereignty and ascribing Sheikh Zahed Gilani, his master and father-in-law, to the household of sovereignty in Safavid manuscripts. Hence, the aim of Safavid religious leaders was to prove Sheikh Safi al-Din’s sovereignty and supremacy of Safavid religious path over those of other sheikhs and mystical sects by attributing his sovereignty to Husseini sovereignty, while Mir abol-Fath's purpose was to prove attributions of Sheikh Safi al-Din to Husseini sovereignty and Safavid rulers to Sheikh Safi al-Din, thus introducing them as followers of the infallible Imams’ paths throughout the current era of the last Imam’s absence so as to rule Iran and gain political legitimacy. The historians’ discrepant and contradictory attitudes about Sheikh Safi al-Din’s sovereignty were found to have been reflected in the historical sources. Accordingly, historical sources are divided into the three categories of silent, hesitant, and affirmative sources.