نگاهي به كاركرد اخلاقي‌ـ تعليميِ عقل در حديقة ‌الحقيقه و مثنوي معنوي

عقل آدمي و نيروي آن از اساسي‌ترين مقوله‌هايي است كه در درازناي زمان، نگرش صاحب‌نظران و دانشمندان را به خود معطوف داشته است؛ آن‌گونه كه در مورد مسئلۀ عقل از زواياي مختلف آن به مداقه پرداخته‌اند. اخلاق از منظرهاي متعدد، سزاوار تعمق، تحليل و بررسي است. در آموزش‌هاي اخلاقي، چه در زمينۀ شناخت احكام و محاسن اخلاقي و چه در زمينۀ ادا كردن آن‌ها، اموري همانند دين، عقل، وجدان اخلاقي و... ممكن است كارگر باشد؛ در اين ميان نقش و جايگاه عقل و توجه به كاركرد اخلاقي ـ تعليمي آن، اهميت و ارزش ويژه‌اي دارد؛ چنان‌كه مي‌دانيم پيوستگي عقل و اخلاق از جستارهاي ويژه و مختص عقل‌شناسي و علم اخلاق است و اوصاف اخلاقي، به‌‌وسيلۀ عقل محقق مي‌شوند. ارزش‌هاي اخلاقي در شعر سنايي و مولانا از اهميت ويژه‌اي برخوردارند؛ يكي از مفاهيمي كه بارها در انديشۀ سنايي و مولوي تكرار شده است و نقش و جايگاه مهمي در جهان‌بيني و مكتب آنان دارد، مفهوم و كاركرد عقل به‌طور كلي و به‌ويژه كاركرد تعليمي آن است. اين پژوهش كه به روش توصيفي‌ـ تحليلي سامان يافته، در پي پاسخ به اين پرسش بنيادين است كه كاركردهاي اخلاقي‌ـ تعليمي عقل چه نقشي در زندگي انسان ايفا مي‌كند. بر اساس نتايج به‌دست‌آمده مشخص شد كه اين نوع كاركرد عقل داراي بُعد معرفت‌شناختي، انگيزشي و بازدارندگي است؛ ازاين‌رو عقل در اين آثار متولي درك حقايق و بايدها و نبايدهاست. بنابراين راهبر انسان به‌سوي اكتساب فضيلت‌ها و سعادت و بازدارندۀ او از ورطۀ هلاكت است.