مرور نقادانه و آسيب‌شناسي نظرورزي‌ها درباب هنر، شهر و معماري اسلامي

سخن از نسبت معماري و دين، سابقه‌اي آشنا در ايران معاصر، خصوصاً در نظرورزي‌هاي حوزه‌ي هنر، شهر و معماري‌اسلامي دارد. تبار اين ادبيات، پشتگرم به ميراثي انباشته در طول ساليان، به پژوهش‌هايي با رويكرد تاريخنگارانه مي‌رسد. اين تبار در سير تاريخي شكل‌گيري خود، درگذرگاه‌هايي نقّادانه، متحول شده‌است. اين گذرگاه‌ها را در چهار دسته‌ نقد اصلاح‌گر، نقد تحول‌خواه، نقد روش‌شناسانه و نهايتاً‌ نقد در موضع انكار و مخالفت، مي‌توان قرارداد. با مرور بر مباني و معيارهاي اين نگرش‌ها، مي‌توان به استقراء، زمينه‌هاي بروز چالش و آسيب در نظرورزي‌هاي حوزه‌ي هنر و شهر و معماري اسلامي را شناخت؛ از آن‌جمله مي‌توان به ابهام مفهومي، گوناگوني تلقي‌ها، پيش‌فرض و پيش‌داوري‌، تعميم‌هاي ناروا و... اشاره‌كرد. اين مرور نقادانه و آسيب‌شناسانه -هرچند پسيني و گذشته‌نگر است- گامي براي مواجهه سامان‌مند با گستردگي و گوناگوني ديدگاه‌ها در ادبيات موضوع است. علاوه بر آن، شايسته است از منظري پيشيني نيز به مبادي و مباني روش‌شناسي اين حوزه از نظرورزي، توجهي دوباره كرد. به نظر مي‌رسد روش پژوهش در نسبت هنر، شهر، معماري و دين (به فراخور سخن از «نسبت» و برپايه ماهيت چند‌رشته‌اي طرفين نسبت)، ناگزير از رويكرد بينارشته‌اي است؛ چيزي كه مي‌تواند معياري براي ارزيابي پژهش‌هاي گذشته و چراغ راهي براي پژوهش‌هاي آينده باشد.

Relation between Architecture and Religion is a known discourse in Iran. Considering this relation in the context of Islamic Art, City and/or architecture, it is rooted in Oriental and Historic studies inherited among generations of researchers during the past years. The timeline view shows critical points upon which the discourse and its context has been shaped, modified, and developed evolutionarily. These critical points could be brought in four main categories which “corrects”, “transforms”, “methodologically” proposes or even totally “rejects” the background studies and/or established approaches in it. Exploring these critics considering their basics and criteria would help an inducing pathology of the field, among which diverse viewpoints, deductive and/or disciplinary approaches, theoretical ambiguity, inappropriate methodology, etc. could be mentioned. This critical and pathological review may help to analyze and then organize the status quo of the literature although in a passive a priori approach. It seems that an active and a posteriori approach would lead to a better methodology in research. Considering the “Relation” and the multidisciplinary nature of its components as in Art, City, Architecture & Religion (here Islam), an interdisciplinary approach in research is inevitable. The interdisciplinary approach not only hands over criteria for better criticizing the background of the field but also would shed light over the onward march of the research.