جمال‌‌شناسي ضمايرِ تاريخ سيستان با تأكيد بر قطب مجازي ياكوبسن

هر چند به‌طور طبيعي زيبايي‌‌هايي در برونۀ زبان نثر مرسل ديده مي‌‌شود، امّا بيشتر زيبايي‌‌هاي آن مبتني بر درونۀ زبان است كه از طريق علم معاني ايجاد شده است. زبان‌‌شناسيِ متن‌‌بنياد بر اين باور است كه اين نوع زيبايي‌‌ها از طريق گرايش زبان به قطب مجازي زبان محقق مي‌‌شود. در متون نثر مرسل، ضماير يكي از عناصر مهمي است كه جايگاه لغزان آن در ساختار جمله موجب شده تا كاركردِ هنري ويژه‌‌اي پيدا كند. نويسندگان آثاري چون: تاريخ بلعمي، تاريخ سيستان و... با جاي‌‌گرداني نحويِ ضمير، مقاصد هنريِ متنوّعي را توليد مي‌‌كنند. از اين‌‌رو، نظريۀ قطب مجازي ياكوبسن مي‌‌تواند روش مناسبي براي باز‌‌خواني زيبايي‌‌هاي ضمير در اين متون باشد. هدف اين پژوهش، پاسخ به اين پرسش است كه ضماير چگونه در هم‌‌نشيني با واژه‌‌هاي ديگر، كاركردِ هنري و زيبايي‌‌شناختي پيدا مي‌‌كنند؟ نويسندۀ اين مقاله براي يافتن پاسخ مناسب، با روش توصيفي تحليلي و با تكيه بر نظريۀ قطب مجازي ياكوبسن، از ميان آثار نثر مرسل، تاريخ سيستان را به دقّت بررسي كرده ‌‌و هرگاه نياز به مطالعۀ تطبيقي شده، از تاريخ بلعمي نيز بهره برده است. نتايج اين پژوهشِ دستوري بلاغي نشان مي‌‌دهد كه نويسندۀ تاريخ سيستان براي ايجاد زبان هنري از ضماير پيوسته و جدا به شكل متنوّعي در جايگاه آغازين و پايانيِ جمله بهره برده‌‌ و از اين طريق در ايجاد اغراض ثانويّه‌‌اي مانند: تكريم، تحقير، تعجّب، تأكيد، ايجاز، توازن نحوي، طرد و عكس، لفّ و نشر، تضاد، كنايه‌‌، آرايۀ تكرار، ايجاد نثري موزيكال و موسيقايي و... بهره برده‌‌اند و علاوه بر تزئين معتدل برونۀ زبان، درونۀ زبان را به شكل معنا‌‌داري زيبا و هنري كرده‌‌اند. طبيعي است كه شناخت و كار‌‌بست ويژگي‌‌هاي بلاغي دستوريِ ضماير مي‌‌تواند بر ظرفيّت ادبي زبان فارسي معاصر بيفزايد و ضماير خشك و كم‌‌تحرّك را غني كند.