جايگاه و نقش ملاط گچ در معماري دوران اشكاني، از منظر فني و تحولات سبك‌شناختي

در دوره فرمانروايي اشكانيان، سبك نويني در معماري ايران با نام سبك پارتي پايه‌گذاري شد و تحولاتي در نوع مصالح و اجراي طرح بناها پديد آمد كه يكي از تاثيرگذارترين تغييرات را مي­توان استفاده گسترده از گچ دانست. از آنجا كه گچ در قلمرو اشكاني به وفور يافت مي‌شد و داراي استحكام و شكل‌پذيري آسان بود، از يك سو به‌عنوان مصالح مستحكم قابل استفاده بود و از سوي ديگر قابليت اجراي آرايه‌هاي مختلف در بنا را داشت. اين پژوهش با بررسي سير تحول معماري دوران اشكاني و تحليل شواهد استفاده از ماده گچ با استناد بر منابع كتابخانه‌اي و داده‌هاي به دست آمده از بررسي‌هاي ميداني، به واكاوي دلايل استفاده گسترده فني و هنري از اين ماده در دوران اشكاني، و تاثير آن در شكل‌گيري سبك پارتي و انتقال آن به دوره‌هاي ديگر پرداخته است. در نتيجه اين بررسي‌ها مشخص شده است كه گچ به دليل خواص منحصربه‌فرد خود پاسخگوي بسياري از نيازهاي معماران و هنرمندان اين دوران بوده است. استفاده از اين ماده به‌عنوان ملاط، ساخت ديوارهاي مستحكم و پوشش‌هاي منحني براي بنا بدون نياز به قالب را فراهم كرد، و به‌كارگيري آن در تزيينات باعث گسترش هنر گچبري و نقاشي‌ديواري، و بي نيازي به حجاري‌هاي سنگي زمان و هزينه‌بر مانند دوره‌هاي گذشته شده است. همچنين بررسي‌هاي سبك‌شناسي آرايه‌هاي گچي مشخص مي‌كند كه در ابتداي اين دوره نفوذ هنر هلني در شيوه اجرا و نقشمايه‌هاي هنري بالا بوده است، اما به‌تدريج اين تاثير كمرنگ‌تر شده و در اواخر دوره اشكاني نفوذ الگوهاي شرقي بيشتر مي‌گردد. در نهايت معماري و هنر اشكاني به‌عنوان يك سبك مستقل تجارب خود را از نظر فني و هنري به دوران بعد و با واسطه به هنر و معماري اسلامي منتقل مي‌كند.

During the Parthian era, a new style was established in Iranian architecture called the Parthian style, and changes occurred in the type of materials and the building’s plan, and one of the most influential changes of which can be considered the extensive use of gypsum. Since gypsum was abundant in the Parthian realm and had strength and formability, it could be used as a strong material and was capable of implementing different arrays in the building. This study was carried out to examine the development of Parthian architecture and analyze the evidence of the use of gypsum, based on library resources and data obtained from field surveys; it also investigates the reasons for the widespread technical and artistic use of this material during the Parthian era, its impact on the formation of Parthian style and its transmission to later periods. As a result, it has been determined that gypsum has been adequate for many of the needs of architects and artists of this period due to its unique properties. The use of this material as mortar made the construction of strong walls and curved roof for the buildings possible without the need for framework. Also, its use in decorations expanded the stucco and mural painting and the lack of need to stone carvings as in previous periods, which have been expensive. In addition, stylistic studies in plaster arrays showed that at the beginning of this period, the influence of Hellenic art on performance style and artistic motifs was high, but it gradually diminished and at the end of the Parthian period the influence of Eastern patterns increased. Finally, Parthian architecture and art, as an independent style, transfered its experiences technically and artistically to the next era and through intermediaries to Islamic art and architecture.