پژوهش و مطالعۀ باستان شناختي دربارۀ كوزۀ فُقاع با استناد به يافته هاي مكشوف از شهر ري (گونه شناسي، گاه نگاري، فرآيند و تكنولوژي توليد و...)

Archaeological Research and Study of Fuqqāʿa Jar According to the Findings Discovered in Shahr-e Rey (Typology, Chronology, Production Process and Technology, etc.)

يكي از فرم‌هاي رايج سفالينه‌ها در جهان اسلام، ظروف سفالي موسوم به «فُقاع» است كه از لحاظ فرم، تكنيك، كاربري، گاه نگاري و دامنۀ جغرافياي داراي ابهامات فراواني است. اين پژوهش براساس داده‌هاي كاوش باستان‌شناسي خيابان «بابك» شهر ري و هم‌چنين شواهد و داده‌هاي پراكنده فُقاع از كاوش‌هاي پيشين ري، به‌ويژه بقاياي كورۀ فُقاع در منطقه ديلمان شهر ري، به‌عنوان تنها و مهم‌ترين مدارك از وجود كورۀ فُقاع در ايران، بررسي شده است. مطالعه و شناخت دقيق اين سفال و شاخصه‌هاي آن، از مهم‌ترين اهداف اين پژوهش است. پژوهش حاضر در پي پاسخ به چند پرسش است؛ 1- كوزۀ فُقاع در چه برهۀ زماني در ايران و جهان اسلام رواج داشته و در چه زماني استفاده از آن منسوخ گرديده است؟ 2- كاربرد دقيق اين نوع كوزه چيست و ازلحاظ گونه‌شناسي به چند دسته تقسيم مي‌شود؟ 3-خاستگاه كوزۀ فُقاع براساس شواهد باستان‌شناختي موجود كجاست؟ كوزۀ فُقاع براساس شواهد باستان‌شناختي از قرون نخستين اسلامي تا پايان قرن هشتم هجري‌قمري رواج داشته؛ پژوهشگران مختلف طي ساليان متمادي كاربري‌هاي متفاوتي براي اين كوزه مطرح كرده‌اند كه به‌نظر مي‌رسد با توجه به دو عامل زمان و منطقۀ جغرافيايي از اين كوزه، با كاربردهاي متفاوت استفاده شده است. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد كه با توجه به‌بدست آمدن فُقاع در مناطق مسكوني و خانگي، از اين كوزه در مصارف خانگي استفاده شده است. تزئينات بدنه و دهانۀ بسيار باريك آن، نشان‌دهندۀ نگه‌داري مواد ويژه‌اي در دورن آن است. كوزۀ فُقاع براساس فرم، شكل و هم‌چنين تزئينات بدنه، به سه گونه تقسيم مي‌شود؛ فُقاع اوليه (قرون نخستين اسلامي تا اواخر قرن سوم هجري‌قمري)، فُقاع مياني (قرن چهارم تا ششم هجري‌قمري) و فُقاع متأخر (قرون هفتم و هشتم هجري‌قمري). در ايران اين كوزه از شهرهاي مهمي چون: ري، نيشابور، شوش، جيرفت، تخت‌سليمان، جرجان، سلطانيه و اوجان (بستان‌آباد) و در خارج از ايران از مناطقي هم‌چون: فسطاط، اسكندريه، اورشليم، صيدا، دمشق، بعلبك، طرابلس، حمص، رقه، تفليس، سامرا، مرو، بلخ، لشكري بازار، غزنه، سمرقند، خُجند و تاشكند به‌دست آمده است. كاوش‌هاي باستان‌شناسي در خيابان «ديلمان» شهر ري بقاياي معماري دو كوره را نمايان كرد كه شواهدي از قبيل كوزه‌ و جوش‌كورۀ فُقاع نشان‌دهندۀ توليد انبوه اين كوزه در منطقۀ ري است.

One of the common forms of pottery in the Islamic world is a pottery vessel called “Fuqqāʿa”, which has many ambiguities in terms of form, technique, use, chronology and geographical scope. The present research has been conducted according to the data obtained from the archaeological excavation of Babak Street in the city of Rey, as well as the scattered Fuqqāʿa evidence and data from the previous excavations of Shahr-e Rey, especially the remains of the Fuqqāʿa kiln in Deilaman district of Shahr-e Rey, as the only and the most important evidence of the existence of a Fuqqāʿa kiln in Iran. The careful study and identification of this pottery and its characteristics are among the most important objectives of this research. The current study seeks to answer several questions: 1- At what point in time did the Fuqqāʿa jar become popular in Iran and the Islamic world, and when did its use become obsolete? 2- What has been the exact use of this jar, and typologically, to how many categories is this type of jar divided? 3- Where is the origin of Fuqqāʿa jar based on the existing archaeological evidence? According to archeological evidence, the Fuqqāʿa jar has been popular since the first Islamic centuries until the end of the eighth century AH. Different researchers have mentioned various uses for this jar over the years, indicating that this type of jar may have been used for different purposes according to two factor: time and the geographical area. The results of the study show that since Fuqqāʿa has been obtained from residential and domestic areas, this jar may have been applied for domestic uses. Its body decorations and the very narrow opening indicate the preservation of special materials in it. According to the form, shape and body decorations, Fuqqāʿa jar is divided into three types: the early Fuqqāʿa (from the early Islamic centuries to the end of the third century AH); the middle Fuqqāʿa (from the 4th to the 6th century AH); and the later Fuqqāʿa (7th and the 8th centuries AH). In Iran, this jar has been obtained from important cities such as Rey, Nishabur, Susa, Jiroft, Takht-e Soleiman, Jorjan, Soltanieh and Ojan (Bostanabad) and outside Iran from regions such as Fustat, Alexandria, Jerusalem, Sidon, Damascus, Baalbek, Tripoli, Homs, Raqqa, Tbilisi, Samarra, Merv, Balkh, Lashkari Bazaar, Ghazni, Samarkand, Khojand and Tashkent. Archaeological excavations on Deilaman Street in Rey have revealed the architectural remains of two kilns that the existence of evidence such as Fuqqāʿa jars and furnace welding suggest the mass production of this type of jar in Rey region.