واكاوي جامعه‌شناختي تشكيل طبقه كارگر ايران در عصر قاجاريه و نقش آنان در نوسازي جامعه و جنبش مشروطه

طبقات اجتماعي مختلفي در جنبش مشروطه شركت داشتند كه هر كدام با انگيزه‌هاي متفاوتي به اين حركت پيوستند. كارگران يكي از اين طبقات بودند كه به‌تازگي در جامعۀ ايران رشد مي‌يافتند. آنان به لحاظ نوع مشاركت در شيوۀ توليد و مالكيت ابزار كار با پيشه‌وران و اصناف قديمي متفاوت بودند و به سبب زيستن در بافت عشيره‌اي و جامعه مبتني بر اقتصاد كشاورزي و دامداري، به طبقۀ كارگر اروپايي شباهتي نداشتند. بسياري از اين كارگران به دليل فشار طبقۀ حاكم و وجود فقر، ناگزير كار و كاشانه خود را ترك و به مناطق آبادتر يا كشورهاي همجوار مهاجرت مي‌كردند. آنان با مشاهدۀ وضعيت سياسي، اجتماعي و اقتصادي اين نواحي تحت تأثير قرار مي‌گرفتند و چون بيشترشان كارگران فصلي بودند، پس از بازگشت به ايران، ديده‌ها و شنيده‌هاي خود را براي هم‌وطنانشان بازگو مي‌كردند. هدف اين مقاله شناسايي سهم كارگران در زمينه‌سازي و شكل بخشيدن به جنبش مشروطۀ ايران است كه نويسنده مي‌كوشد با روش »توصيف تاريخي « و »اسنادي «، به اين سؤال پاسخ دهد كه طبقۀ كارگر چگونه در جامعۀ ايران شكل گرفت و كارگران چه نقشي در بروز انديشه‌هاي نوسازي اجتماعي داشتند؟ چنين فرض مي‌شود كه طبقۀ كارگر بسيار ديرتر از جوامع اروپايي در ايران شكل گرفت و قشري اندك از نيروهاي توليدي را تشكيل مي‌داد. آگاهي كارگران ايراني از حقوق سياسي و اجتماعي‌شان نيز بيشتر از آنكه درون‌زا و برخاسته از توسعه صنعتي باشد، از افكار چپ‌گرايانۀ مناطق قفقاز تأثير پذيرفت و به همين دليل با وجود مشاركت آنان در موج نوگرايي و نهضت مشروطه، اين طيف از جامعه نتوانست آن‌گونه كه در انقلاب‌هاي بزرگ اروپايي نظير انگلستان، فرانسه و روسيه اثرگذار بود، نقش تاريخي خود را ايفا كند. اين بررسي نشان مي‌دهد كه پيش از شكل‌گيري جنبش مشروطه برخي از كارگران در انقلاب‌هاي حوزۀ قفقاز شركت داشتند و با افكار انقلابي آن سامان آشنايي يافتند. اين كارگران هم‌صدا با ساير هم‌وطنانشان به نهضت آزادي‌خواهي ايران پيوستند و با پخش اعلاميه‌ها، شركت در اجتماعات و نيز حضور در صحنه‌هاي نبرد مسلحانه، به مبارزه با استبداد برخاستند و پايه‌گذار حركت‌هاي انقلابي آتي شدند.