واكاوي جلوه‌هاي زبان فارسي در متون كهن فقه اسلامي

هدف پژوهش حاضر، توصيف و تحليل عناصر زباني فارسي در متون كهن فقهي است. در اين نوشتار، با روش توصيفي و تحليلي، ضمن استقراء، نمونه‌هايي از واژه ها و عناصر زبان فارسي در متون برگزيدۀ كهن فقهي، برخي ويژگي هاي زباني، دستوري و نحوي اين نمونه ها تحليل مي شود و برخي ويژگي هاي برجسته نظير كاربرد توأمان واژه هاي فارسي و عربي، تغيير ساختار نحوي جمله، و تغيير معنايي، تحول واجي و آوايي و تحريف واژه هاي فارسي در منابع كهن فقهي عربي و فارسي دقيق تر بررسي مي شود. نتايج حاكي از آن است كه زبان فارسي در ميان زبان هاي غيرعربي در متون كهن فقهي از جايگاه ويژه اي برخوردار است؛ به طوري كه اغلب واژه هاي غيرعربي در اين متون از زبان فارسي اقتباس شده اند. در كنار منابع كهن فقهي به زبان عربي، اندك منابع ارزشمند كهن فقهي به زبان فارسي نيز وجود دارند كه نمونه هايي ارزشمند از كاربرد زبان فارسي به عنوان زبان دين تلقي مي شوند. اين بررسي نشان مي دهد كه اغلب مؤلفان متون كهن فقهي عربي، كه از زبان فارسي اثر پذيرفته اند، از ديار فارس يا با زبان فارسي آشنا بوده اند يا فقهاي عرب زباني بوده اند كه زندگي اجتماعي مسلمانان فارسي زبان در آثار آنان تجلي يافته است. در پژوهش حاضر، به دو بخش از اين آثار فقهي دقيق تر پرداخته شده است: نخست، در نماز، كه مذاهب فقهي در اين مسئله سه « فاتحه » حكم ترجمۀ فارسي قرائت سورۀ ديدگاه متمايز دارند. با بررسي ادله و مستندات اين ديدگاه ها، ديدگاه تفصيلي ناظر بر جواز ترجمۀ فارسي سورۀ فاتحه در حالت ناتواني بر قرائت درست و عدم جواز آن در حالت توانايي بر قرائت درست، ديدگاه برگزيده است. ديگر، ديدگاه فقهي جاري ساختن طلاق به زبان فارسي كه در اين مسئله دو ديدگاه متمايز وجود دارد. قول برگزيده در اين مسئله، ديدگاه ناظر بر صحت و امكان فقهي وقوع طلاق به زبان هر قومي است.