نظام‌ شكل‌دهنده در معماري مزارع تاريخي با نگاه به مزارع طرازآباد، گَوَرت و نهچير

The System Forming the Architecture of the Historical Farmlands in the Central Plateau of Iran

مزارع مختلفي از حوزه‌ فلات مركزي ايران در سه قالب نگرش‌سنجي، سندپژوهي و مطالعات ميداني مورد مطالعه قرارگرفتند. آن‌ها داراي دوصورتِ؛ قلاع‌كشتخواني و مجموعه‌هاي كشتخواني و روايت‌هايي از چگونگي شكل‌گيري تا اضمحلال بوده‌اند. مزارع يادشده در دوره‌هاي متأخر به ويژه دوره قاجار و پيش از آن در فلات مركزي ايران وجود داشتند و توسط مالكان و حاكمان مورد بهره‌برداري قرار مي‌گرفتند. اين تحقيق مزارع طرازآباد ميبد، نهچير مباركه و گَوَرت اصفهان را به دليل دارابودن ويژگي‌هاي مزارع اربابي براي بسط دامنه پژوهش انتخاب كرده است. پژوهش و غور در آن‌ها نشان مي‌دهد كه به­سان يك پايگاه اجتماعي و بنگاه اقتصادي نيرومند در شئون مختلف جوامع محلي فعاليت داشتند. آن‌ها داراي قابليت‌هاي كالبدي و كاركردي بودند و نظام‌هاي كالبدي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ويژه‌اي اساس آن‌ها را شكل داده بود. به اين دليل اين نظام‌ها، با عنوان «شكل‌دهنده» معرفي شده‌اند. مسئله اصلي تحقيق، نبود آگاهي جوامع درباره ارزش‌ها و ظرفيت‌هاي ذاتي مزارع است. اين آثار در برهه‌اي از زمان به دلايل محيطي، اقليمي، انساني و عوامل متعدد ديگر به كام ويراني رفتند و به تدريج نام و نشان آن‌ها نيز در حال فراموشي است. پرسش‌هاي تحقيق به نظام شكل‌دهنده و نقش آن‌ها در حيات مزارع تاريخي مي‌پردازد و هدف از اين پژوهش معرفي نظام‌هاي شكل‌دهنده در مزارع با واكاوي در گذشته و حال آن‌ها است. در پاسخ به هدف و سئوالات مطرح‌شده، از رهيافت تفسيري تاريخي براي خوانش اسناد مكتوب و پيمايش آثار مادي استفاده مي‌شود. استفاده از اسناد شفاهي و مصاحبه با مزرعه‌نشينان كنوني و بازمانده‌هاي پيشين در كنار بررسي‌هاي علمي و فني در حضور بناها، ابزارهاي اصلي روش تحقيق را تشكيل مي‌دهد. اين تحقيق قابليت‌هاي كالبدي و كاركردي و نظام‌هاي زيرمجموعه آن‌ها را تشريح مي‌كند و با دسترسي به مطالعات موردي در فلات مركزي ايران به طورملموس به آن مي‌پردازد. معرفي نظام شكل‌دهنده با توجه به قابليت‌ها و نظام‌هاي يادشده و ارائه چرخه ثبات، بخشي از نتايج است؛ كه به آن‌ها اشاره مي‌شود. نظام شكل‌دهنده به دليل ايجاد پيوند بين قابليت‌هاي كالبدي و كاركردي موجب خودكفايي مزارع در برهه‌اي از زمان مي‌شد و با ايجاد ثبات در شئون مختلف جوامع محلي، ضامن حفظ حيات در مزارع مسكون تاريخي مي‌گرديد.

Various farms in the provinces of Yazd, Isfahan and Markazi were studied through attitude assessment, document research and field studies. They were found in two forms including residential farming fields and collections of fields. Also, narratives about how they were formed and how some of them have almost vanished were scrutinized. These farms existed in the Qajar period and were brought to stability by the owners and rulers by stabilizing the triad of society and culture, environment and climate, and politics and economics. This stability represented the physical and functional capabilities of the farms and preserved the physical, economic, operational, social and cultural systems on the farms. Thus, this system that formed the historical residential farms was adopted, and it guaranteed their long-term sustainability. The study aims to shed light on the formation system of historical farms and its role in the sustainability of farms over the time. It also seeks to interpret the documents in this regard using the contextual theory and the interpretive-historical approach. This research palpably discusses the topic through a series of case studies in the Iranian Central Plateau. It is found that triad stability has ensured the system preservation and, thus, the sustainability of historical residential farms in this geographical region.