ارزيابي تحمل خشكي ژنوتيپ‌هاي اميدبخش پسته "جوكار1" و "جوكار2" در مقايسه با پايه‌هاي متداول بومي ايران

Evaluation of Promising Pistachio Genotypes "Jookar1" and "Jookar2" for Drought Tolerance in Comparison with Common Native Iranian Rootstocks

پسته (Pistacia vera L.) يكي از مهم‌ترين محصولات كشاورزي و اقلام صادراتي كشور مي‌باشد كه به تنهايي يك سوم از درآمدهاي غير نفتي بخش كشاورزي را به خود اختصاص داده است. اگرچه پسته را به‌عنوان گياهي سازگار با شرايط نامساعد محيطي مي‌شناسند اما خشكي و شوري از مهم‌ترين عوامل كاهش عملكرد اين طلاي سبز ايران مي‌باشند. هدف از مطالعه حاضر ارزيابي تحمل خشكي دو ژنوتيپ جديد با نام‌هاي‌ "جوكار1" و "جوكار2" در مقايسه با دو پايه متداول بومي كشور (بادامي زرند و قزويني) كه از تحمل خشكي مطلوبي برخوردار هستند، بود. در همين راستا اين دو ژنوتيپ اميدبخش به همراه دو پايه بادامي زرند و قزويني طي دو سال متوالي 1397 و 1398 در قالب آزمايش‌ چندعاملي بر پايه طرح كاملاً تصادفي در سه سطح آبياري مطلوب (دور آبياري 5 روز)، تنش متوسط (دور آبياري 10 روز) و تنش شديد خشكي (دور آبياري 15 روز) با پنج تكرار و پنج مشاهده در هر تكرار در لوله‌هاي پليمري كشت و با كمك شاخص مورفو-فيزيولوژيك ارزيابي گرديدند. نتايج حاصل از اعمال تيمارهاي آبياري در سال اول و دوم اجراي آزمايش نشان داد كه بين سطوح مختلف خشكي در تمامي صفات مورفو-فيزيولوژيك ارزيابي شده به استثناي درصد آب ساقه و تعداد انشعابات اصلي ريشه، اختلاف معني‌داري مشاهده گرديد. تحليل صفات رويشي و فيزيولوژيك مرتبط با وضعيت آب در گياه نشان داد كه پايه جوكار2 در شرايط تنش خشكي متوسط و بادامي زرند و جوكار1 در شرايط مطلوب و تنش خشكي شديد به‌عنوان پايه‌هاي برتر با رشد رويشي مناسب و تحمل به خشكي بالاتر شناخته شدند. پايه جوكار2 در مراحل اوليه رشد در سال اول اجراي آزمايش حساسيت قابل توجهي نسبت به سه پايه ديگر نشان داد و رشد رويشي و سطح برگ آن نيز كاهش معني‌داري يافت اما در سال دوم آزمايش اين حساسيت كاهش يافت. ارزيابي شاخص‌هاي مورفولوژيك ريشه، طوقه و ساقه نيز تاييد كننده برتري جوكار2 در شرايط تنش خشكي متوسط بود. اما بين چهار پايه مورد ارزيابي در شرايط آبياري مطلوب و تنش شديد تفاوت قابل ملاحظه‌اي در صفات مذكور مشاهده نگرديد. تجزيه خوشه‌اي پايه‌ها بر اساس صفات اندازه‌گيري شده نشان داد كه در هر سه شرايط مطلوب و تنش خشكي متوسط و شديد دو پايه بادامي زرند و جوكار1 در يك زيرگروه قرار گرفتند كه بيانگر قرابت نزديك اين دو پايه مي‌باشد. ارزيابي سه شاخص يكنواختي، قدرت استقرار و زنده‌ماني در شرايط گلخانه و باغ حاكي از برتري سه پايه بادامي زرند، جوكار1 و قزويني بود. قدرت استقرار و زنده‌ماني هر چهار پايه در شرايط باغ، مطلوب ارزيابي گرديد و نهال خشك يا آسيب ديده‌اي مشاهده نشد. در اين پژوهش با درنظر گرفتن جميع معيارهاي مورد ارزيابي مي‌‌توان نتيجه گرفت كه پايه جوكار1 در مقايسه با دو پايه بادامي زرند و قزويني كه از برترين‌ پايه‌هاي كشور محسوب مي‌گردند و تحمل به خشكي آن‌ها در پژوهش‌هاي متعدد تاييد گرديده است، تحمل به خشكي قابل قبولي نشان داده و از رشد رويشي بالاتري نيز برخوردار مي‌باشد. پايه جوكار2 نيز در شرايط تنش خشكي متوسط از برتري قابل توجهي نسبت به سه پايه ديگر برخوردار بود اما يكنواختي و قدرت استقرار اوليه آن پس از جوانه‌زني از ساير پايه‌ها پايين‌تر بود. نهايتاً در اين پژوهش دو پايه بادامي زرند و جوكار1 به عنوان پايه‌هاي برتر انتخاب گرديده كه از رشد رويشي، تحمل به خشكي، يكنواختي، قدرت استقرار و زنده‌ماني مطلوبي برخوردار بودند.

Pistachio (Pistacia vera L.) is one of the most important agricultural products and export items in Iran, which alone accounts for about one third of non-oil revenues in the agricultural sector. Although pistachio is known as a plant adapted to environmental stresses, drought and salinity are the most important factors in reducing production and one of the main problems to achieve the real potential of this crop in Iran. The subject of the present project was to evaluate the drought tolerance of two new genotypes "Jookar1" and "Jookar2" as compared to two common native rootstocks "Badami Zarand" and "Qazvini", which have tolerance to drought stress. In this regard, genotypes Jookar1 and Jookar2 along with Badami Zarand and Qazvini were conducted in a factorial completely randomized design (CRD) with five replications and five observations in each replication in two consecutive years (2018 and 2019). Evaluation of drought tolerance of rootstocks was done at three levels of normal (5-day irrigation cycle), mild stress (10-day irrigation cycle) and severe stress (15-day irrigation cycle) using by morpho-physiological traits related to water stress. The results of irrigation treatments in the first and second year of the experiment showed that there were significant differences between different levels of drought in all morpho-physiological traits with the exception of stem water percentage and the number of main root branches. Analysis of traits related to vegetative growth and physiological traits related to plant water status showed that Jookar2 in mild stress and Badami Zarand and Jookar1 in optimal and severe stress were selected as superior rootstocks. Although Jookar2 showed significant sensitivity to drought in the early stages of growth in the first year of the experiment and both vegetative growth and leaf area decreased significantly, this sensitivity decreased in the second year of the experiment. Evaluation of morphological characteristics of roots, crown and stem also confirmed the superiority of Jookar2 in mild drought stress condition. However, no significant differences were observed between the four rootstocks under normal and severe stress conditions. The clustering of the rootstocks based on all the evaluated traits showed that in all three irrigation conditions, Badami Zarand and Jookar1 were located in the same subgroup, which indicated the close genetic proximity of these two rootstocks. Evaluation of three indices of uniformity, stability and viability in greenhouse and orchard conditions screened Badami Zarand, Jookar1 and Qazvini as suitable rootstocks. There was no damaged seedling in the orchard condition. The findings showed that Jookar1 can be identified as a tolerant rootstock compared to Badami Zarand and Qazvini which are considered as the best rootstocks in Iran and drought tolerance of them has been confirmed in several researches. Jookar1 showed acceptable drought tolerance and higher vegetative growth. Jookar2 was also significantly superior to the other rootstocks in the mild drought stress, but its uniformity and viability were lower than the other rootstocks after germination. In this study, Badami Zarand and Jookar1 were selected as the best rootstocks that had desirable vegetative growth, drought tolerance, uniformity, stability and viability.