ساختارشناسي لايه‌چيني آرايه‌هاي طلاكاري كليساهاي وانك و بيت‌لحم اصفهان

Structural Study of the Pastiglia and Gilding Decoration at the Vank Cathedral and Bethlehem Church in Isfahan

​اوج استفاده از لايه‌چيني، كه به‌عنوان يك فن وابسته به طلاكاري شناخته مي شود، در ايران مربوط به دوره‌ي صفوي‌ است. عموماً هدف از اجراي لايه‌چيني، ايجاد يك سطح برجسته براي اجراي آرايه‌ي طلاكاري‌ست. كليساي بيت‌لحم يا بيدخم و كليساي جامع وانك يا سن‌سور، دو كليساي مربوط به دوره‌ي صفوي مورد بررسي در اين پژوهش، از مشهورترين كليساهاي ارمنيان جلفاي نو در اصفهان هستند كه داراي لايه‌چيني و آرايه‌ي طلاكاري‌ هستند. ناشناخته بودن مواد تشكيل‌دهنده‌ي ساختار اين آرايه‌ها و وجود ابهام در روش اجرا و فن اجرايي لايه‌چيني‌ها و آرايه‌هاي طلاكاري كليساهاي ارامنه مساله‌ي اصلي اين پژوهش است. پژوهش حاضر، با بهره جستن از روش‌هاي پيروليز-كروماتوگرافي‌گازي- طيف‌سنجي جرمي (Py-GC-MS) و كروماتوگرافي‌گازي- طيف‌سنجي جرمي (GC/MS) به شناسايي و بررسي ساختار بست و چسب مورد استفاده در آرايه‌هاي لايه‌چيني و طلاكاري اين دو كليسا پرداخته‌است. همچنين در اين مقاله با استفاده از پراش‌سنجي پرتو ايكس (XRD) و طيف‌سنجي انرژي پرتو ايكس پراكنده‌شده (EDX) در كنار ميكروسكوپ الكتروني روبشي (SEM) به بررسي ساختار بلوري تركيبات معدني و همچنين شناسايي مواد معدني موجود در ساختار اين آرايه‌ها پرداخته شده‌است. سپس با مقايسه‌ي نتايج حاصل از اين پژوهش، با نتايج مربوط به بررسي‌هاي انجام‌يافته بر روي لايه‌چيني‌هاي بناهاي عالي‌قاپو، هشت‌بهشت و چهلستون اصفهان، در صدد رسيدن به يك نتيجه‌گيري كلي در مورد آرايه‌هاي لايه‌چيني و طلاكاري مربوط به دوره‌ي صفوي اصفهان بوده‌ است. نتايج حاصل از آناليز، سريشم بودن بست در تركيبات معدني لايه‌چيني‌هاي كليساهاي وانك و بيت‌لحم را اثبات نمود، همچنين بخش معدني آرايه‌هاي لايه‌چيني از تركيب گچ و يك نوع رس حاوي كوارتز و غني از اكسيد آهن (گل ارمني) تشكيل شده‌است. با توجه به نتايج، روغن بزرك به‌عنوان چسب مورد استفاده براي چسباندن ورقه‌ي طلا شناسايي شد.

The pastiglia technique has been widely used as the preparation layer for gilding decoration in Iran during the Safavid period. Generally, the purpose of pastiglia is to create a prominent surface for the gilding array. The main research issue is the lack of technical and structural knowledge of the layered arrays of the two churches under study. Lack of sufficient research and resources on the technical and structural knowledge of Pastiglia and gilding decorations in the Armenian churches of Julfa, and also the existence of technical ambiguities and lack of clarity on the origin of art of Isfahan Armenians, such as architectural decorations and especially Pastiglia art, are the necessities of doing this research. The present study provides a technological overview towards the pastiglia employed in the gilding decoration at the Bethlehem Church and Vank Cathedral, as two important Armenian monuments from the Safavid era at New Julfa in Isfahan, using pyrolysis–gas chromatography-mass spectrometry (Py-GC-MS), gas chromatography-mass spectrometry (GC/MS), X-ray diffractometry (XRD) and scanning electron microscope coupled with energy dispersive X-ray spectrometry (SEM-EDX). GC/MS and Py-GC-MS used for the characterization of organic materials of samples and XRD and SEM-EDX used for the characterization of inorganic materials of samples. The analytical data show that animal glue was used as a binding medium of pastiglia while linseed oil was probably employed as the mordant agent in the gilding decorations; Furthermore, linseed oil was used as a varnish layer on the gilding decorations of Vank cathedral. Also, the inorganic part of the pastiglia substrate showed to have been composed of gypsum and an iron-rich clay. These results are discussed in the larger context of the pastiglia technique in other contemporary historical monuments in Isfahan. It can be said that this present research is looking for structural and technical differences and affinities of these decorations in Isfahan Armenian and Islamic buildings at Safavid era.