تبيين چندگانگي مقوله جوهر در آثار خواجه نصيرالدين طوسي

A Study of Multiplicity of the Category of Substance in Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī

خواجه نصيرالدين طوسي در آثارش گاه دو رأي مختلف در مورد يك مسئلة علمي ارائه داده است، يكي بشيوۀ اهل كلام و ديگري بشيوۀ فلاسفه. در وهلۀ نخست ممكن است تصور شود كه خواجه به ورطۀ تعارض فرو افتاده است اما تحليل مباحث نشان مي دهد كه اين تعارض ها صوري هستند و در چارچوب نظام كلي انديشۀ وي قابل تبيينند. يكي از اين موارد متعارض دربارۀ مقولۀ جوهر است. خواجه در آثار منطقي خود جوهر را همانند حكماي مشاء، مقوله يا جنس‌الاجناس شمرده اما در تجريد الاعتقاد، جوهر را معقول ثاني دانسته است. مقالۀ پيش‌رو به تبيين اين چندگانگي مقوله جوهر پرداخته، سپس در مقام داوري، احتمالات ممكن را مطرح كرده و از ميان آنها، رأيي كه بنظر ميرسد با واقعيت مطابق است را بعنوان نظر مختار نويسندگان، معرفي مي نمايد. مقاله با استناد به عبارات خواجه نصير و در نظر داشتن موقعيت اجتماعي و علمي دورۀ حيات وي كه با هجمۀ گسترده متكلمان بر ضد فلاسفه مواجه بود، همچنين با توجه به شخصيت متعادل و حق‌محور و دانش‌دوست خواجه، نشان مي دهد كه اين تعارض بدوي است نه واقعي. اين تحقيق بر اساس پژوهش در آثار خواجه نصير و بروش كتابخانه‌يي صورت گرفته است؛ گرچه گاه بضرورت بحث، ديدگاه‌هاي شارحان وي نيز مد نظر بوده است.

Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī has sometimes provided two different views regarding a scientific problem, one following the method of the people of kalam and the other following the method of philosophers. At first sight, one might assume that Ṭūsī is making contradictory comments; however, an analysis of his discussions reveal that such contradictions are only superficial and can be explained justifiably within the framework of his general system of philosophy. One of such contradictory cases pertains to the category of substance. In his works on logic, similar to Peripatetic philosophers, Ṭūsī considers substance to be a category or genus of genera; however, he deemed of substance as a secondary intelligible in his Tajrīd al-i‘tiqād. The present paper aims to clarify this view of the multiplicity of the category of substance. Then, in order to judge its legitimacy, the authors pose some possibilities and finally introduce one of the views which seems to be compatible with reality as their own standpoint. Through referring to Ṭūsī’s words and considering his social and academic position during his time, when philosophers were under huge attacks by mutikallimun, as well as given his moderate, truth-loving, and academic character, the authors demonstrate that this contradiction is superficial rather than real. Following the library method, this research was conducted based on a thorough study of Ṭūsī’s works. Nevertheless, the researchers also took the views of his commentators into consideration when necessary.