بررسي روان-زبان‌شناختي تأثير نمود دستوري بر تفسير ضمير فاعلي مبهم و روابط گفتماني در زبان فارسي

نمود دستوري كيفيت انجام رويداد توسط فعل را عمدتاً در قالب يكي از دو حالت پايان‌يافته (تام) يا در جريان (ناقص) نشان مي‌دهد. در اين مقاله تأثير روان‌شناختي نمود تام و ناقص بر برجسته‌سازي مشاركان مختلف رويداد در قالب تفسير ضمير فاعلي سوم‌شخص مفرد و گزينش روابط گفتماني در زبان فارسي بررسي شده است. براي اين منظور، تعداد 75 نفر گويشور فارسي‌زبان در آزمون تكميل داستان شركت كردند. در اين آزمون از آزمودني‌ها خواسته شد كه بعد از خواندن جمله‌اي با معني انتقال مالكيت در سه نمود تام، ناقص و ناقص استمراري جمله دوم سناريو را كه با ضمير فاعلي مبهم «او» آغاز مي‌شد، تكميل كنند. سناريوهاي آزمون شامل 18 سناريوي اصلي و 20 سناريوي انحرافي بود. داده‌ها پس از جمع‌آوري با استفاده از آزمون معني‌داري مجذور كاي در نرم‌افزار اس.پي.اس.اس تحليل شدند. يافته‌هاي پژوهش نشان داد كه اولاً ارجاع به نقش معنايي مبدأ در جايگاه فاعل عموماً در همه نمودها بيشتر از ارجاع به نقش معنايي هدف بوده است. اين يافته به منزله تأييد فرضيه «بيان نخست» در مورد تفسير ضمير فاعلي مبهم در زبان فارسي تفسير شد. دوم، نوع نمود دستوري رابطه معني‌داري با ارجاع ضمير فاعلي مبهمِ جمله دوم به مبدأ يا هدف جمله نخست دارد به‌گونه‌اي كه در نمود تام ارجاع به مبدأ كمتر و ارجاع به هدف بيشتر از نمودهاي ناقص است. سوم، نوع نمود با نوع رابطه گفتماني كه ميان جمله اول و دوم برقرار مي‌شود رابطه معني‌دار دارد. درواقع، هنگامي‌كه جملۀ نخست داراي نمود تام است، رابطۀ گفتماني جملۀ دوم با جملۀ اول در جهت تمركز بر هدف جملۀ اول و بسط اثر رويداد اول است و هنگامي‌كه نمود ناقص است، رابطۀ گفتماني بين دو جمله از نوع توضيح و تشريح جزئيات رويداد با تمركز بر مبدأ در جمله اول است. درمجموع، يافته‌هاي حاصل از اين پژوهش از فرضيه‌هاي «بيان نخست» و «ساختار رويداد» كه در خصوص تفسير ضماير فاعلي مبهم مطرح بوده‌اند پشتيباني مي‌كند.