تأملي تاريخي ـ‌ تحليلي در مضمون و لوازم منطقي قاعده‌ امكان اشرف

مطابق قاعده‌ امكان اشرف كه نزد قاطبه فيلسوفان مسلمان پذيرفته شده، تقدم ممكن برتر بر ممكن فروتر در نظام ايجاد، ضروري است. با توجه به برخي قرائن تاريخ تحول انديشه‌ فلسفي در جهان اسلام، نخستين بار در حكمت اسلامي، شيخ اشراق به توضيح و اثبات اين قاعده و توجه به ابعاد و لوازم آن پرداخته، هرچند رگه‌هايي از محتواي اين قاعده در سخنان ارسطو نيز يافت ميشود. پس از سهروردي، حكماي ديگري همچون ميرداماد و صدر‌المتألهين در مكتب فلسفي اصفهان و علامه طباطبايي در دوره‌ اخير، براي اثبات اين قاعده براهيني اقامه كرده‌ و نتايج زيادي را بر آن مترتب دانسته‌اند. در جستار حاضر ابتدا براهين حكما بر اثبات اين قاعده گزارش ميشود و سپس به سير تاريخي آن ميپردازيم. نكته قابل اعتنا در اين تحليل آنست كه هر چند مضمون اصلي قاعده از بياني صحيح برخوردار است و بروشني با موازين فلسفي مطابقت دارد، اما نميتوان آن را قاعده‌‌يي جديد در فلسفه بشمار آورد بلكه در حقيقت، بياني مصداقي از اصل سنخيت ميان علت و معلول است.