تثبيت گفتمان اشعري در برابر گفتمان‌هاي خردگرا بر مبناي عامل دسترسي (با تكيه بر ديوان ناصرخسرو و رباعيات خيام)

اين جستار به بررسي فرايند تثبيت گفتمان اشعري در برابر گفتمان هاي خردگرا (به طور مشخص ديوان ناصرخسرو و رباعيات خيام) بر مبناي برداشتي تازه از عامل دسترسي، توزيع نابرابر توليدات زباني گفتمان ها در جامعه، پرداخته است. مطابق اين برداشت ميزان دسترسي به متون گفتمان ها با تأثير بر شناخت ذهني افراد نقشي اساسي در تثبيت يا تضعيف آنها دارد. از اين نظرگاه، تمركز پژوهش بر شناسايي مناسبات اجتماعي مؤثر بر دسترسي متون گفتمان هاي نام برده و نوع تحليل نيز كلان و متفاوت با توصيف هاي زباني در سطح خُرد است. چارچوب نظري ديدگاهي تلفيقي متشكل از لايه كردار اجتماعي در رويكرد فركلاف و فرايند برجسته سازي ـ حاشيه راني در نظريه لاكلا و موف است. يافته ها نشان مي دهد عوامل قدرت با روش هاي تحميل و محدوديت هاي گفتماني، به ترتيب به منظور برجسته سازي گفتمان اشعري و حاشيه راني گفتمان هاي خردگرا، دسترسي به متون اين گفتمان ها را در حالتي نابرابر نگه داشتند. به اين معنا كه در سطح تحميل گفتماني با طراحي تشكيلات نرم همچون گروه بندي و تأسيس مدارس نظاميه زمينه دسترسي وسيع متون گفتمان اشعري را در جامعه فراهم و در سطح محدوديت گفتماني با اقدامات سخت افزاري مثل حذف و سركوب از دسترسي گفتمان هاي خردگرا و متون مربوط به آنها جلوگيري كردند. ديوان ناصرخسرو و رباعيات خيام دو نمونه از متوني بودند كه افزون بر خردمحور بودن به دليل ستيز با ايدئولوژي غالب ـ ديوان ناصرخسرو با دربرداشتن مفاهيمي همچون تبليغ آموزه هاي اسماعيلي، انكار شديد مذهب تسنن و نثار ناسزاهاي سنگين به صدر تا ذيل عوامل گروه رقيب و رباعيات خيام با به چالش كشيدن عقل سليم جامعه درباره گزاره هاي مسلم ديني و تعريض و كنايه به صاحبان دين و خبر روزگار ـ محدوديت هاي گفتماني به شدت درباره آنها اعمال مي شد. اين نكته نيز گفتني است كه از رهگذر تشكيلات نرم افزاري مدارس نظاميه دسترسي به جايگاه هاي اقتدار و اعتبار براي كنشگران اين گفتمان هاي رقيب به شكلي نابرابر و به نفع گفتمان اشعري توزيع مي شد. اين راهبرد امكان تحميل گفتمان اشعري را بسيار هموار مي ساخت. مجموع اين سازكارها در نهايت به تثبيت گفتمان اشعري انجاميد.