برساخت رواييِ تاريخ بيهقي و تلاقيِ آن با انديشۀ ايراني

روايتمندي ويژگي اجتناب‌ناپذيرِ «تاريخ» است. روايت با كاركردهايي چون نظام‌مند بودن و ساختارمند بودن، كاركردي انسجام‌بخش و نظم‌دهنده دارد، چنان‌كه از ميان واقعيت‌هاي في‌نفسه بي‌شمارِ تاريخي، واقعيت‌هاي گزينش‌شده‌اي را تحت ساختارها و پيرنگ‌هايي مشخص گردهم مي‌آورد. ساختمندي و انسجام روايت، زمينه را براي دلالت معنايي و حتي دلالت ساختاري، و يافتن بسترهاي ايدئولوژيك و غلبۀ نظم‌هاي گفتمانيِ خاص (و در نتيجه بروز گزينش‌ها و حذف و طردها) فراهم مي‌آورد. مجموع اين مسائل، به‌علاوۀ تكيه بر توالي، نسبت‌هاي علّي و معلولي، تغيير وضعيت، و داشتن هدف غايي، همگي مؤلفه‌هايي روايي و درنتيجه غيرتاريخي هستند كه در گزارش رخدادهاي تاريخي دخيل‌اند و درنهايت مي‌توانند به ساخت و تكوين «داستان» يا شكل‌هايي از داستان منتهي شوند. از سوي ديگر، گفتمان‌ها، ايدئولوژي‌ها و ساختارهاي قدرت در برساخته شدن فهم تاريخيِ مورخ، و درنتيجه در روايت‌پردازيِ تاريخيِ او نقش مؤثري دارند، چنان‌كه «روايت تاريخي» برساخته‌اي در نظام معرفت‌شناختي و ارزش‌گذاري‌هاي غالب بر دورۀ زندگي مورخ است. تاريخ بيهقي همچون ديگر متون تاريخي، روايتي گزينش‌شده از ميان رويدادهاي تاريخيِ بي‌شمار از يك دورۀ خاص است و بيهقي به‌عنوان سوژه‌اي در زمانۀ خود، روايت‌پردازي تاريخي‌اش تحت تأثير گفتمان‌ها، ايدئولوژي‌ها و خاستگاه‌هاي هويتيِ خاصّي شكل گرفته است، به‌ويژه آن‌كه تقابل‌هاي گفتماني و هويتيِ خاصّي در روزگار بيهقي ديده مي‌شود. بر اين اساس، در اين مقاله بر مبناي رويكرد تاريخ‌گرايي نوين، به بررسي برساخت روايي تاريخ بيهقي، و نوع مواجهۀ بيهقي با گفتمان‌هاي اثرگذار در روزگار او مي‌پردازيم و تأثير آن بر شكل‌گيري «روايت تاريخيِ» بيهقي بررسي و تحليل مي‌شود، چنان‌كه سوژگيِ اين مورخ در روزگارش به طرز دقيق‌تري واكاوي شود. نتايج تحقيق بيانگر وجود تقابل‌هاي درون‌ساختي ميان سويه‌هاي تاريخي و فراتاريخي (Metahistorical) در روايت‌پردازي تاريخيِ بيهقي است، كه ارتباط معناداري با تقابل‌هاي گفتمانيِ حاكم بر روزگار او دارد و از اين ميان، تقابل جريان هويت‌خواهيِ ايران‌گرا با جريان‌هاي هويت‌خواهيِ مورد حمايت دربار، نقش مهمّي در شكل‌گيري اين تقابل‌هاي درون‌ساختي دارد.