بررسي مهمترين منابع وكتب احتساب در دوره هاي ايلخانان، تيموريان وتركمانان

در طول ساليان متعددي كه بحث حسبه در ميان مسلمين مطرح شده است كتابهاي زيادي چه بطور مستقل ويا غير مستقل دراين موضوع به رشته تحرير در آمده اند. معرفي وحفظ ونگهداري آنها وظيفه هر علاقه مند به ميراث ارزشمند علمي كشور است تا گذر زمان نتواند تار نسيان بر اين آثار تاريخي بكشد. بحث وبررسي موضوعات مربوطه به حسبه از ديرباز مطرح بوده وبرخي تاريخچه حسبه را به قبل از اسلام برده ومعتقدند كه اين نهاد از سازمانهاي روم قديم اقتباس شده است.(اقبال،1971م،ص22) ولي تدوين كتابهاي مستقل در اين موضوع بايد از روزي كه جامعه از حالت سادگي وسنتي بصورت شهرنشيني تبديل شد وروابط اجتماعي پيچيده تر شد،آغاز شده باشد .در اين زمينه گفته اند:« آثار مربوط به حسبه را به دو گروه مي‌توان تقسيم كرد. بنابر اطلاعات ما دربارۀ اين‌گونه آثار، اعم از آنچه فقط نام و نشان آنها را مي‌دانيم، يا آثاري كه اكنون در دست است، تا نيمۀ دوم قرن 2 ق/ 8 م كتاب و رساله‌اي مستقل دراين‌باره نوشته نشده است، يا ما از آن اطلاع نداريم. تا اين تاريخ، روايات منقول از پيامبر (ص) و آثار و آراء فقهي كه تا اين زمان تأليف شده، يا گرد آمده بود، به‌خصوص ابواب مربوط به معاملات، يگانه منابع مباحث عملي و نظري حسبه به شمار مي‌رفت؛ و همچنان ادامه يافت. علاوه بر آن، اندكي بعدتر نظريه‌پردازان حكومت در آثاري كه مي‌توان آنها را زير عنوانهاي عمومي آداب‌الملوك‌ها و احكام‌السلطانيه‌ها و سياست‌نامه‌ها قرار داد، فصل يا فصولي را به حسبه و اصول و مباني آن اختصاص دادند. اما تأليف آثار مستقل دربارۀ حسبه از وقتي شروع شد كه شهرها توسعه‌يافت، مفهوم دولت و حكومت و امت و كاركردهاي آن روشن‌تر شد و در چارچوبي استوارتر قرار گرفت، روابط اجتماعي روي به گسترش نهاد و شبكه‌هايي در هم تنيده از فعاليتهاي مالي رشته‌هاي اصلي اقتصاد شهري را به دست گرفت». معرفي كتاب يا كتاب شناسي يكي از مناسب ترين روشها در تهيه منابع وگسترش وحفظ سرمايه مكتوب در پيرامون موضوعي ويژه، موقعيت خاصي در ارائه تلاشها و خدمات علمي دارند. همه افراد به اهميت كتابشناسي و كاربرد آن در پژوهش،اذعان دارند وپژوهشي كه از منابع تخصصي واصلي خود برخوردار نباشد به سرانجام مطلوب نخواهد رسيد .با توجه به اهميت كتابشناسي ها در معرفي پيشينه علمي موضوع و عدم اقدامات موازي وتكراري ، نگارنده در مقاله ي حاضر به روش توصيفي، تحليلي، گزارشي از كتابهاي تدوين شده در موضوع احتساب در دوران ايلخانان، تيموريان وتركمانان را ارائه كرده است.