گفتمانِ امامت در «كتاب التفسير» حسن بن محبوب

The Discourse on Imamate in Kitab al-Tafsir of Hasan b. Mahboub

از جملۀ روش­­هاي نوين مطالعۀ احاديث تفسيري اماميه، گفتمان­ كاوي تاريخي است. در اين روش، بر پايۀ بافت­ شناسي فكري جامعه در زمانۀ شكل­ گيري كتب تفسيري شيعه و كشف آواي متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روايات، واكاوي مي­ گردد. بر پايۀ اين روش، «كتاب التفسير» حسن بن محبوب (149 – 224 ق) از اصحاب امام كاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع)، از جملۀ اصحاب اجماع اماميه و از استوانه‌هاي چهارگانۀ علمي شيعه در عصر خويش، تحليل شده است. گزارشات تراث­ پژوهان حاكي از آن است كه اين كتاب، در بازۀ زماني نيمۀ دوم قرن دوم و اوايل سدۀ سوم هجري، يكي از منابع تفسير روايي شيعه بوده است. بنابراين، مسئلۀ اصلي اين پژوهش، محتوا­شناسي تفسير حسن بن ­محبوب به روش تحليل گفتمان، و تحليل جايگاه اين تفسير در تاريخ ­نگاري تفسير اماميه در قرن دوم و سوم هجري است. بر پايۀ دستاورد اين پژوهش، مؤلفه ­­هاي گفتمان تفسيري حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصايت و امام­­ شناسي، تفضيل اميرالمؤمنين علي(ع) و تنقيص خلفا، ولايت و علم امام است. از­اين ­رو مي ­توان چنين برآورد نمود كه «كتاب التفسير» ابن ­محبوب در رويارويي ديالكتيكي با چهار گفتمان رقيب، گردآوري شده و بازتاب يافته است.

Historical discourse studies are amongst modern approaches to studying Shiite tafsir-oriented hadiths. This approach is concerned with studying the currents of thought prevalent in the time of formation of Shiite tafsir books and discovering their opponent voices, as mirrored in the hadiths of the same time period. Based on this approach, Kitab al-Tafsir of Hasan b. Mahboub (149-224 AH/ 766-838) has been analyzed in this work. He was a companion of the three Imams: Musa al-Kazim, Ali al-Rida, and Muhammad al-Jawad. He is, therefore, regarded as a noteworthy Shiite scholar of his time. Hadith-oriented research show that his book was regarded as a major Shiite source in the second half of the second/ eighth century and the first half of the third/ ninth century. Within this time-span, his tafsir-oriented criteria comprised the explicit nomination of Imam Ali, identification of the Infallible Imams, the merits of Imam Ali, diminish of the caliphs, the supremacy and Allah-granted knowledge of the Infallible Imams. As such, this book was developed in a direct doctrinal confrontation against the four Sunni rival schools.