تحولات نظري در قوۀ وهمي در تطورات تاريخي فلسفۀ اسلامي

فاقد عنوان

قوة وهميه يكي از قواي اداركي جزئي باطني نفس است كه نقش بسزايي در شناختهاي جزئي دارد بگونه‌يي كه تنظيم و تعادل مناسبات زندگي بدون آن امكانپذير نيست. فرا‌‌‌‌‌‌‌‌روي ادراكات اين قوه به فراسوي معاني، آن را در رأس قواي جزئي باطني قرار داده است. اين نوشتار با روش توصيفي‌ـ‌تحليلي و سنجشي به بررسي تطور ديدگاههاي فيلسوفان اسلامي در اينباره پرداخته است. در اين تطور، سه نظريۀ اساسي قابل شناسايي است. در نظرية فيلسوفان مشائي، هر نوع از ادراكات به مبدئي خاص اختصاص داده شده و از اينرو، قوة واهمه مستقل از ديگر قوا بشمار آمده و ادراكات در چهار نوع حسي، خيالي، وهمي و عقلي قرار داده شده است. صدرالمتألهين و علامه‌طباطبايي، هر يك بنوعي اين نظريه را مورد نقد قرار داده‌اند. در نظرية صدرالمتألهين قوة واهمه به ساحت قوۀ عاقله ارتقاء يافته و در مرتبة عقل متنزل نشانده شده و ادراكات در سه نوع حسي، خيالي و عقلي قرار داده شده است. در نظرية علامه‌طباطبايي، قوة وهميه ساقط شده و ادراكات آن به حس مشترك ارجاع داده شده و با اسقاط احساس، ادراكات حسي و خيالي و وهمي، نوعي واحد بشمار آمده و ادراكات در دو نوع قرار داده شده است.

The faculty of estimation is one of the inner, particular, and perceptive powers of the soul that plays a significant role in particular cognitions, and without which it is impossible to organize and balance life affairs. Its potential of transcending the realm of meanings has placed it on top of all inner particular powers. Following a descriptive-analytic evaluation method, the present paper examines the development of the views of Muslim philosophers in this regard. Three important theories stand out in this process. In their quest to attribute a specific source to each kind of perception, Peripatetic philosophers consider the faculty of estimation to be independent from others, place it alongside the faculties of sensation, imagination, and intellect, and emphasize that it can perceive the nature of all specific universals. Accordingly, perceptions are divided in two four sensory, imaginative, estimative, and rational types. Among the followers of the Transcendent Philosophy, some philosophers such as Mullā Hādī Sabziwārī have advocated the Peripatetics on this ground, but Mullā Ṣadrā and ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī have criticized this theory each in their own way. Mullā Ṣadrā has promoted the faculty of estimation to the level of the intellect and placed it at the level of revealed intellect. Accordingly, perceptions are divided into three sensory, imaginative, and rational types. However, ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī has attributed the faculty of estimation to the common sense and demoted its status to the level of the senses. He acknowledges the unity of sensory, imaginative, and estimative perceptions.