كليدواژه :
تجلي باغ و گلزار , دوران اسلامي , پارچه , صنايع پوشاك
چكيده فارسي :
خلق فضاي پوشيده از درختان انبوه، با تنوعي از گل و شاخ و برگ در بوستان، كه برخاسته از ذات زيبا و كمال‌جوي بشر است و به‌گونه‌اي فردوس برين را در ذهنيت او تداعي مي‌كند، از ديرباز در عرصه حيات مادي و معنوي‌اش نقش داشته و در دستاوردهاي او متجلي بوده است. پارچه از اين‌گونه دستاوردهاست كه همانند بوم نقاشي جولانگاهي است براي تجسم اين ذهنيت و فضاي فرازميني باغ و گلستان براي نقاشان و طراحان پارچه. در اين راستا و با توجه به اهميت پيوند هنر نقاشي و طراحي پارچه، پرداختن به مكاتب هنر نقاشي و ارتباط تنگاتنگ آن با ويژگي نقش‌مايه‌ها و تركيب‌بندي پارچه‌ها در ادوار مختلف ضروري است. بر اين اساس، شاخص‌هاي اين مكتب در طراحي نقش‌مايه‌هاي گياهي و تجسم فضاي خرم و حيات‌بخش جهت طراحي پارچه‌هاي هم‌زمان به‌كار رفت، چنان‌كه نقش درخت با مفهوم درخت زندگي به‌گونه‌هاي مختلف همراه با طرح‌هاي گياهي به‌شيوه مسبك و تجريدي و گاه به‌شكل طبيعي با مفهوم موكد بر حيات جاودان چشمگير است. تاسيس كتابخانه يا به‌عبارتي كانون هنري تبريز و بخش نقاش‌خانه آن نقطه عطفي در هنر طراحي پارچه به‌وجود آورد. نقش‌مايه باغ و فضايي پوشيده از گل و گياه و طرح‌هاي اسليمي گياهي در معدود پارچه‌هاي اين دوره به‌عنوان نقش‌مايه اصلي و نمادين به‌كار رفته است و نقش پركننده فضا و پس‌زمينه را ندارد. در پي نوزايي فرهنگي‌‌هنري كه پس از حمله مغول آغاز شد و در دوره تيموري نيز ادامه يافت، مكاتب غني هنري سمرقند و هرات، با پشتوانه كهن فرهنگي شرق ايران، همراه با نگرش عميق به ادبيات كهن ايران شكل گرفت. در اين ميان، مكتب هرات، با رويكرد «انسان آرماني»، تاثيري عميق در نقش‌مايه‌هاي پارچه داشت كه در مكاتب پس از خود نيز موثر افتاد. انسان‌محوري اين مكتب سبب خلق فضايي عارفانه و بهشتي از باغ و بوستان شد و انسان را در صحنه‌هاي مختلف بزم و رزم و شكار متجلي ساخت. بن‌مايه‌هاي اين شيوه هنري با فتح هرات در دوره صفوي از هرات به تبريز انتقال يافت و تحت عناوين مكتب تبريز‌‌يزد و تبريز‌‌كاشان به‌روش نقاشي تبريز دوم در كارگاه‌هاي پارچه‌بافي يزد و كاشان ادامه يافت. يزد در اين زمان خود مكتب ويژه‌‌اي در پارچه‌بافي داشت كه غياث‌الدين علي نقشبند يزدي ابداع‌كننده آن بود و در آثارش فضايي از باغ‌هاي خيالي و عارفانه را به نمايش گذاشت. مكتب غني اصفهان با ويژگي‌هاي خود كه چشم‌گيرتر از همه پرداختن آن به نقش انسان و حضور او در طبيعت است در اين زمان خوش درخشيد و شاهكارهايي را در طراحي نقش‌مايه‌هاي پارچه خلق كرد. در پارچه‌هاي دوره قاجار، حضور انسان تقليل يافت و صحنه‌هاي باغ با فضايي پوشيده از درختان انبوه و درهم‌پيچيده همراه با طرح‌هاي اسليمي و ختايي كه گاه با نقش‌مايه‌هاي جانوري و ندرتا انساني همراه است از نقوش و طرح‌هاي اصلي پارچه در مكتب قاجار گرديد. در اين پارچه‌ها، چنين به نظر مي‌رسد كه هدف صرفا نمايشي از بوستان و يا جنگلي پررمزوراز است.
چكيده لاتين :
Creating an area or sphere replete with clump of trees and a variety of leaves and flowers has been reminiscent of the heavenly paradise for the perfectionist. This matter has been influential in man’s life and been manifested in his work and achievements. Textiles and fabric pieces are among the artifacts to function as a canvas for painters and designers to represent the celestial domain of garden. Regarding the significant, close connection between painting and textile design, it would seem necessary to study schools of painting together with textile designs and motifs. Accordingly, painting has been fairly influential upon textile design and been manifested in the form of vegetal motifs with a pleasant, evergreen atmosphere. The tree motif, with connotations of life and eternity (tree of life), as an example, has been manifested in natural or stylized manners on textiles. The construction of a library, or better to say, an art center besides a painting workshop in Tabriz was a turning point in textile design. Garden representation and a place covered with flowers and plants, as well as arabesque motifs in the few textiles remained from this period are the main designs applied symbolically. Following the cultural-artistic revival of the Mongol conquest, and then that of the Timurid, schools of art at Samarqand and Bukhara flourished. Enjoying a rich cultural background, such artistic schools inclined towards the ancient literature. Meanwhile, the Herat school with an attitude towards the representation of “idealized man” had great effect on textile motifs. Humanism in this school brought about the creation of a mystic, heavenly atmosphere for garden, representing human motif in different scenes of feast, battle and hunting. With the conquest of Herat in Safavid era, the essence of such artistic practice was transmitted to Tabriz and continued under the title Tabriz-Yazd and Tabriz-Kashan schools in textile workshops of Yazd and Kashan in the second Tabriz painting style. Yazd in that time had a unique school of textile design the pioneer of which was Qiās-od-Din Ali Naqshband Yazdi. He presented an atmosphere of imaginative, mystic gardens in his work. The Isfahan school, as well, flourished in that time with an emphasis on the representation of human’s motif and his presence in the nature. This school could offer masterpieces of textile designs. In Qajar textiles the display of human being declined, while gardens with dense, intertwined trees besides arabesque and khatāi designs appeared. Such motifs were occasionally juxtaposed with zoomorphic designs, and rarely with human forms. It seems that in such pieces of fabrics a mere representation of a garden or a mysterious jungle has been considered.
