ساختار كالبدي شهر گندي شاپور: آركي تايپ شهر ايراني

Structure of Gundeshapur, an Archetype of the Iranian City

مقاله حاضر كوششي است در تبيين چگونگي شكل شهر، ساختار درون شهري «گندي شاپور» و نسبت آن با پارادايم شهر رومي. از شهر باستاني گندي‌شاپور هيچ برجاي نمانده است. اگرچه، در گستره اين غياب، سخن از ساختار كالبدي شهر امري محال مي‌نمايد، اما اين مقاله بر آن است كه كليد گشايش افق‌هايي در اين عرصه استدلال قياس منطقي است. با اين رويكرد و با نگاهي به پيشينه شهرسازي در ايران و متون اعتقادي كهن، آركي‌تايپ شهر ايراني ترسيم مي‌شود، يعني آنچه معماري و شهرسازي ساساني را شكل بخشيده است. در اين تصوير كلي است كه نقشه گندي‌شاپور به‌عنوان شهري ساساني تبيين مي‌شود. بخش دوم مقاله متمركز است بر ساختار شطرنجي شهر، كه گفته‌اند گندي‌شاپور شهري بوده شطرنجي و، متعاقب آن، شهري رومي. نقد و بررسي از منظرهاي گونه‌گون پيش مي‌رود، از تبارشناسي تاريخي ساختار شطرنجي در هزاره سوم پيش از ميلاد در شهرهاي منطقه جنوب غربي فلات ايران و شهرهاي غربي شبه‌قاره هند، تا بازنگري گزارش رابرت مك آدامز درباره گندي‌شاپور و گمانه‌هاي او در تحليل اشكال شطرنجي قابل مشاهده در عكس‌هاي ماهواره اي، و نيز بررسي الگوهاي مسلط و اندام‌واره‌هاي شهر رومي. بخش سوم مقاله نگاهي دارد به ارتباط ميان ساختارهاي شهري گندي‌شاپور و شهر باستاني انتاكيه و بررسي و تحليل ادعاي كپي برداري گندي‌شاپور از شهر فتح شده انتاكيه. بدين ترتيب، علاوه بر تبيين ساختار كالبدي شهر، افق مقاله در سه قسمت گشايش چگونگي نسبت گندي‌شاپور است با شهر رومي.

This research aims at the study of Gundeshapur’s formation and structure, as well as its relation with the Roman city paradigm. Today there remains nothing of the ancient city of Gundeshapur and a study of the structure of the city seems impossible, but it is thought that a logical argument that applies deductive reasoning may arrive at a conclusion. Adopting such an approach with a look at the background of urban design in ancient Iran and at old religious texts, an archetype of the Iranian city is to be determined. This is what established the foundation of Sasanian architecture and urban design. The plan of Gundeshapur as a Sasanian city will be drawn through this general view. The second part of this article concentrates on the checkered pattern of the city, as the city is thought to have had such a pattern, and consequently been of Roman origin. The current study is to be carried out by considering several factors, from the historical background of checkered patterns in southwest cities of Iran during the 3rd millennium BC and the west cities in India, to a reassessment of Robert McAdams’s account of Gundeshapur and his opinions on checkered patterns visible in satellite photos, as well as a study of the paradigms and organs of the typical Roman city. The third part of the research studies the relationship between the urban structures of Gundeshapur and the ancient city of Antakya, and examines the possibility of copying Gundeshapur’s structure from the conquered city of Antakya. Therefore, besides studying the structure of Gundeshapur, the research examines the relationship between this city and the Roman one.