تحليل و بررسي نظريهٔ فخر رازي و خواجه نصيرالدين طوسي دربارۀ تصوّر و تصديق

تقسيم علم به «تصور» و «تصديق» از مباحث بنيادي است، اما دو اِشكال به تعريف آن مطرح است، يكي «عدم رعايت ملاكات تقسيم منطقي» كه دو مصداق دارد؛ ديگري «تقابل دو مقوله در يك ماهيت». برخي انديشمندان، اِشكال اول را با لحاظ اعتبارات مختلف در تقسيم، پاسخ گفته‌اند و در پاسخ به اشكال دوم نيز گفته‌اند: حكم، لازم تصديق است و به منزلهٔ فصل است و معيّت تصوّر و حكم، ذهني است. فخر رازي، «تصديق» را مركّب مي‌داند كه از اشكالات آنْ اكتساب تصديق از قول شارح يا هم از قول شارح و هم از حجّت، و همچنين ناسازگاري آن با وحدت و بساطت علم است. از آنجا كه راه‌حل‌ها و تلاش انديشمندان براي رهايي از اشكالات نظريهٔ تصوّر و تصديق، ثمري ندارد، استفاده فخر رازي از آنها بي‌فايده است. افزون بر اين، چون مبناي تركيب تصديق اِشكال دارد، جواب‌ها و لوازم مبتني بر آن نيز اِشكال دارد. بنابراين، فخر رازي در پاسخ به اشكالات موفق به نظر نمي‌رسد. خواجه نصيرالدين طوسي، «معنا» را مَقسم تصوّر و تصديق مي‌داند. علم، تنها تصوّر است و تصديق همان حكم است كه فعل نفس است. تصوّر اين فعل توسط نفس سبب مي‌شود از مصاديق تصور‌گردد. انحصار علم در تصورات، منجر به انكار بخش حجّت از منطق مي‌شود و با اصول تقسيم منطقي نيز منافات دارد. بر اين اساس، تقسيم علم به اقسام دوگانه، تقسيمي مَجازي و تسامحي مي‌شود. خواجه با معرفي «معنا» به عنوان مقسم، توانست بخش نخست مشكل اول را پاسخ دهد؛ چنان‌كه با يكسان دانستن تصديق با حكم نيز بخش دوم آن و هم اِشكال دوم كه بحثي هستي‌شناختي است، اساساً قابل طرح نيست.