درنگي تازه بر پيوند تاريخي «معتزله‌» و «تفويض»

بر پايهٔ بسياري از نقل‌ها، نظريهٔ «تفويض» به معناي قدرت استقلالي انسان در انجام افعال خود، به معتزله به عنوان يكي از فرقه‌هاي مهم اسلامي نسبت داده شده است. البته، اين انتساب از ناحيهٔ برخي محقّقين به چالش كشيده شده و در مقابل، برخي به هواخواهي از آن برخواسته‌اند. اين نوشتار در پي آن است تا با روش كتابخانه‌اي و با بررسي پايه‌هاي فكري معتزله در بحث از شيوهٔ آفرينش افعال انسان و جست وجو در عبارات ايشان و از سوي ديگر، با تكيه بر گواهي‌هاي كهن تاريخي در آثار فرقه‌پژوهان و نكته‌آرايي‌هاي بديع در گونه‌شناسي اصطلاحات «تفويض و قدر»، به داوري در اين ميان نشسته و آورده‌اي منطقي را در پاسخ به اين پرسش اصلي كه «پيوند معتزله و تفويض چگونه قابل ارزيابي است؟‌» نتيجه دهد. بر اين اساس، با استناد به آنچه گذشت و با عنايت به گزارش‌هاي علماي هم‌عصر و نزديك به دوران اوج معتزله و همراهي نظام فلسفي مورد قبول اكثريت ايشان در پذيرش نظام اسباب و مسببات و وجود شواهدي متقن در عبارات برجاي مانده از ايشان در نفي «استقلال‌» عبد در ايجاد افعال خويش و همچنين نارسايي شواهد مخالفان مانند بهره‌‌گيري از قاعدهٔ «استحاله اجتماع قادرين علي مقدور واحد» در انتساب اين نظريه به ايشان، در نهايت، پيوند معتزله و تفويض را داراي پشتوانه منطقي و ادله كافي نيافتيم.