جايگاه خُلقيات و احساسات در وجود انسان از نگاه ملاصدرا

اَعمال و رفتار‌هاي انسان، بر اساس رخداد‌هاي دروني او شكل مي‌گيرند. از بين اين رفتارها برخي مشخصاً تحت تأثير خُلقيات و احساساتْ به صورت آني و بدون طي مراحل تفكر و تأمل به‌وجود مي‌آيند؛ هرچند از مبدأ علمي از نوع تخيّل بهره‌مند هستند. همچنين گاهي بر نفس انسان كيفياتي عارض مي‌شوند كه تابع انفعالاتي‌اند كه به جهت امور نافع و مضر در بعضي قوا حاصل مي‌شوند. به اين حالات نفساني، «احساسات و عواطف انساني» گفته مي‌شود؛ شادي‌ و فرح، غم‌ واندوه، ترس و اميد، شوق و وجد و خشم و غضب‌ از اين دسته هستند. فيلسوفان اسلامي در بحث «خُلق» سخنان ارزشمندي در اين زمينه بيان داشته‌اند. اين مقاله در صدد تبيين پاسخ ملاصدرا به اين پرسش است كه جايگاه احساسات و عواطفْ در وجود انسان چيست؟ عوامل مؤثر در ايجاد حالات و احساسات نفساني كدامند؟ به اعتقاد ملاصدرا، منشأ پيدايش خُلقيات و احساسات انسانيْ انديشه و ادراك آدمي است؛ هرچند احساسات و عواطف نيز بر كاركرد عقل و قواي ادراكي تأثير غير مستقيم داشته و نقش اِعدادي دارند. از طرف ديگر، ميان ملكات نفساني و احوال و اعمال انسان رابطهٔ محكمي وجود دارد. همچنين ميان خُلقيات و احساسات دروني و وضعيت جسماني انسان نيز ارتباط خاصي وجود دارد و بر اساس اين ارتباط همان‌طور كه رفتار از خُلقيات تأثير مي‌پذيرد خُلقيات نيز از رفتار متأثر مي‌شوند. البته، اين تأثير به نحو غير مستقيم خواهد بود.