بررسي وجه شبه در اشعار خاقاني

زمينه و هدف: يكي از مهمترين بحثها در تشبيه، بحث وجه شبه است كه بر مبناي آن ميتوان متوجه نوآوري يا تقليد هنرمند شد. وجه شبه بيان‌كنندۀ وسعت تخيل شاعر و نشان‌دهنده جهان ذهني تازۀ اوست. تشبيه به اعتبار وجه شبه بلحاظ مركب و مفرد بودن، قربت و غربت، حقيقي و خيالي بودن، وحدت و تعدد به تشبيه تمثيل و غيرتمثيل، مبتذل و بعيد، تحقيقي و تخييلي و واحد و متعدد تقسيم ميشود. وجه شبه براساس دستورزبان نيز تقسيم‌بندي شده است. در اشعار خاقاني، وجه شبه‌ها، گوناگوني فراوان دارند. خاقاني با استفاده از وجه شبه‌هاي تخييلي اين گوناگوني را ايجاد كرده است. ازآنجاكه در بلاغت سنتي نحوه ارتباط ميان وجه شبه با دو ركن تشبيه مورد بحث قرار نگرفته است، در اين مقاله براساس تقسيم‌بندي گوتلي به طبقه‌بندي تازه‌اي از وجه شبه در ديوان خاقاني پرداخته‌ ميشود تا بتوان به پاسخ اين پرسش دست يافت كه شيوه‌هاي كاربرد وجه شبه در ديوان خاقاني در ارتباط با «مشبه» و «مشبهبه» به چه نحوي است؟ آيا الگوي خاصي براي وجه شبه در ديوان او يافت ميشود؟ كه درنهايت منجر به رسيدن به هدف مقاله يا همان دستيابي به ويژگيهاي سبكي خاقاني در استفاده از وجه شبه ميگردد.روش مطالعه: روش اين تحقيق توصيفي – تحليلي است. يافته ها: اغلب تشبيهات خاقاني خيالي است، اگرچه وجه شبه‌هاي خاقاني در بعضي ابيات براي هر دو ركن «مشبه» و «مشبه به» خيال‌آفرين است اما اين ابيات فراواني چنداني ندارند و جزو ويژگيهاي سبكي خاقاني محسوب نميشود؛ درعوض وجه شبه‌هايي كه براي يكي از اركان خيالي و براي ركن ديگر حقيقي يا موردانتظار باشد، بعلت اينكه اكثريت تشبيهات را به خود اختصاص داده است، جزو ويژگي سبكي خاقاني محسوب ميشود.نتيجه گيري: وجه شبه‌هاي خاقاني در بسياري موارد، وجه شبه‌هاي فعلي است كه به «مشبه» يا «مشبه به» شخصيت ميبخشد و يا آنكه در رابطه با مشبه تفسير رمزي پيدا ميكند. در شعر خاقاني بندرت به ابياتي برميخوريم كه در صورت شخصيت‌بخشي و تأويل رمزي نيز نتوان وجه شبه را يافت. خاقاني از صنعت استخدام به شيوه متفاوت بهره‌گيري كرده و توجه بيشتري به معاني مجازي كلمات داشته است بگونه‌اي كه ميتوانيم استفاده از اين ويژگي را از ويژگيهاي سبكي خاقاني بشمار آوريم.