سيماي ايرانِ عهدِ قاجاريه در «سرگذشت حاجي‌باباي اصفهاني» و «ستارگان فريب‌خورده»

مايۀ اصلي رمانِ‌ پيكارسكِ «سرگذشت حاجي‌باباي اصفهاني» به احتمال قريب به يقين نوشتۀ يك ايراني است‌ نه جيمز موريه. تاريخ نگارش آن به قبل از سال 1195ش. برميگردد. بعد از آن، دومين اثر داستاني منعكس كنندۀ اوضاع اجتماعي ايران «ستارگان فريبخورده» (تاريخ نشر 1253ش.) نوشتۀ ميرزافتحعلي آخوندزاده است‌. در اين مقاله تفاوتها و تشابهات اين دو نويسنده را از نظر آبشخورهاي فكري و جهانبيني و نحوۀ نگاه به ايران و همچنين تفاوتها و تشابهات اين دو اثر را از نظر چگونگي انعكاس اوضاع اجتماعي و فرهنگي و اعتقادي ايرانيان بررسي كردهايم. روش بررسي دقت در جزئيات داستانها و تحليل آن‌ها و استنباط مفاهيم مرتبط با آن‌هاست. نتيجۀ اين بررسي اين است‌ كه نويسندۀ «سرگذشت حاجي‌بابا» از جزئيات زندگي و فرهنگ و ادب ايرانيان شناخت نسبتا جامعي داشته است‌. او نه تنها از دستگاه حاكم بلكه از تعدادي از قشرهاي مردمي دل خوشي نداشته و ناگزير ترك وطن كرده و با استفاده از طنز و مبالغه تعدادي از عيوب و نقايص اجتماعي ايرانيان را برجسته كرده است‌. آخوندزاده با مقايسۀ ايران با ممالك صنعتي كمبودهاي علمي و اجتماعي و رفاهي ايران را يادآوري كرده اما به با فاصلۀ زياد، بسيار كمتر از نويسندۀ «سرگذشت حاجي‌بابا» از جزئيات زندگي ايرانيان اطلاع داشته است‌. اين نوشته براي مطالعات داستان نويسي و جامعه شناسي ادبيات فارسي مي‌تواند مفيد باشد.