شناسايي ساختار دانشي، و روند پژوهشي مدل‌سازي موضوعي حوزه قابليت‌هاي پويا

هدف و مقدمه: ديدگاه قابليت‌هاي پويا در پي آن است كه توضيح مناسبي براي چگونگي مواجهه بنگاه‌هاي موفق با محيط‌هاي به‌شدت در حال تغيير كسب‌وكار و ايجاد مزيت رقابتي جهت پاسخ‌گويي به تغييرات پيراموني پي‌درپي ارائه نمايد. اين ديدگاه يكي از برجسته‌ترين نظريه‌هاي حوزه مديريت است كه زمينه‌هاي مختلف آن را تحت تأثير قرار داده است. با اين وجود، دغدغه‌هاي تأمل‌برانگيزي درباره ساختار فكري پيشينه تحقيق اين ديدگاه و حوزه پژوهشي مربوط به آن مطرح گرديده است. پراكندگي و درهم‌ريختگي پايه‌هاي نظري، تكثر و تنوع گيج‌كننده مفهوم‌پردازي‌ها، فقدان چارچوبي جامع از بينش‌هاي موجود، ادراكات و يافته‌هاي ازهم‌گسيخته و فقدان انسجام در بدنه دانش نمونه‌هايي از اين دغدغه‌ها هستند. بر اين اساس، پژوهش حاضر به دنبال آن است كه با مرور جامع مستندات علمي منتشرشده در حوزه قابليت‌هاي پويا به توسعه بينشي كل‌نگرانه نسبت به ساختار و روند موضوعي اين حوزه پرداخته و در پاسخ‌گويي به دغدغه‌هاي مذكور كه هويت پيشينه تحقيق را به‌عنوان يك كل واحد به چالش كشيده‌اند، سهيم گردد.روش‌شناسي: پژوهش حاضر از رويكرد متن‌كاوي و روش مدل‌سازي موضوعي استفاده كرده است. اين رويكرد و روش ابزاري قدرتمند است كه با تكيه بر آن مي‌توان حجم عظيمي از مستندات را در مدت زماني كوتاه و با كارايي لازم تحليل نمود. به اين منظور، ابتدا، مقاله‌هاي نشريات انگليسي‌زبان كه با موضوع قابليت‌هاي پويا در ارتباط بوده و تا ابتداي سال 2019 ميلادي در يكي از پايگاه‌داده‌هاي وب‌آوساينس يا اسكوپوس نمايه شده‌اند، به‌عنوان مجموعه مستندات مورد بررسي گردآوري شد. سپس، با توجه به اينكه چكيده يك پژوهش عصاره يافته‌هاي اصلي آن محسوب مي‌گردد و منعكس‌كننده نكات برجسته آن مطالعه مي‌باشد، چكيده‌هاي مستندات گردآوري‌شده به‌عنوان مجموعه متون مورد نياز براي تحليل متن‌كاوي در نظر گرفته شد. پس از ذخيره اطلاعات كتاب‌شناختي مستندات بازيابي‌شده و حذف اسناد تكراري يا موارد فاقد چكيده، تعداد اين چكيده‌ها به 4206 مورد رسيد. در مرحله بعد، به‌منظور پيش‌پردازش و پاك‌سازي مجموعه متون جمع‌آوري‌شده، اقداماتي نظير يكسان‌سازي حروف بزرگ و كوچك كلمات، حذف اعداد و علائم نقطه‌گذاري، حذف كلمات زائد و ادغام كلمات هم‌ريشه با يكديگر صورت پذيرفت. علاوه بر اين، با استفاده از يكي از شاخص‌هاي ارزش‌گذاري متداول، كلمات فاقد ارزش كافي شناسايي و حذف گرديدند. در نهايت نيز با به‌كارگيري الگوريتم تخصيص پنهان ديريكله، مدل‌سازي موضوعي چكيده‌هاي جمع‌آوري‌شده صورت گرفت كه در نتيجه آن ساختار موضوعي مستندات و روند زماني هر يك از موضوعات حاصل گرديد.يافته‌ها: در نتيجه، ساختار موضوعي و روند موضوعي حوزه قابليت‌هاي پويا به‌دست آمد. منظور از ساختار موضوعي، دوازده موضوع برجسته در حوزه قابليت‌هاي پويا است كه در نتيجه مدل‌سازي موضوعي نمايان گرديد و منظور از روند موضوعي نيز روند انتشار مستندات علمي مرتبط با هر يك از اين موضوعات مي‌باشد. هر موضوع گروهي از كلمات است كه يك توزيع احتمالي از كل كلمات چكيده‌ها را در بر دارد. در اين گروه، كلماتي كه بيشترين نسبت احتمال را دارند، نمايان‌گر زمينه موضوعي غالب هستند. موضوعات به‌دست‌آمده عبارت اند از: 1. عملكرد بنگاه (معطوف به ارتباط بين قابليت‌هاي پويا و عملكرد بنگاه)، 2. پيامدهاي سازماني (معطوف به پيامدهاي عملياتي قابليت‌هاي پويا براي سازمان‌ها)، 3. تغيير سازماني (معطوف به نقش تحول‌آفرين قابليت‌هاي پويا در سازمان‌ها)، 4. چارچوب نظري (معطوف به مفهوم، مباني، مفروضات، پيشينه و تكامل نظري قابليت‌هاي پويا)، 5. مزيت رقابتي (معطوف به نقش قابليت‌هاي پويا در ايجاد مزيت رقابتي بنگاه‌ها)، 6. اتحاد فناورانه (معطوف به قابليت اتحاد فناورانه به‌عنوان يك قابليت پويا)، 7. نوآوري محصول/خدمت (معطوف به قابليت نوآوري به‌عنوان يك قابليت پويا)، 8. عملكرد نوآوري (معطوف به ارتباط بين قابليت پوياي نوآوري و عملكرد سازمان)، 9. شبكه دانش (معطوف به قابليت‌هاي شبكه‌سازي و مديريت دانش به‌عنوان قابليت‌هاي پويا)، 10. بازار بين‌المللي (معطوف به نقش قابليت‌هاي پويا در پاسخ‌گويي بنگاه‌ها به نياز ايجاد مزيت رقابتي در مواجهه با محيط‌هاي دائماً در حال تغيير بين‌المللي)، 11. فناوري اطلاعات (معطوف به قابليت‌هاي پوياي مبتني بر فناوري اطلاعات و سيستم‌هاي اطلاعاتي) و 12. زنجيره تأمين (معطوف به قابليت‌هاي پوياي زنجيره تأمين و عمليات). روند موضوعي به‌دست‌آمده بيان نمود كه از ميان اين موضوعات، موضوع 8 (يعني عملكرد نوآوري) يك موضوع نوظهور در حوزه قابليت‌هاي پويا به‌شمار مي‌رود و همچنين ساير موضوعات نيز روند رو به رشدي در سال‌هاي اخير داشته‌اند.بحث و نتايج: در اين مطالعه تكميلي، مي­توان نتايج مدل‌سازي موضوعي را در قالب پرسشنامه يا مصاحبه‌ به خبرگان حوزه قابليت‌هاي پويا عرضه نمود تا از بازخورد تخصصي آن‌ها براي دستيابي به تفسير و مفهوم­سازي متقن­تر بهره‌مند شد. علاوه بر اين، شايان ذكر است كه استفاده از رويكرد متن‌كاوي و روش مدل‌سازي موضوعي در مقايسه با بهره‌گيري از رويكرد‌هاي مروري متداول مانند روش‌هاي فراتركيب و مرور نظام‌مند پيشينه تحقيق، تنها بينش كل‌نگرانه‌اي را فراهم مي‌آورد كه از ديد برخي محققان محدوديت اين نوع از تحليل‌ها محسوب مي‌گردد. بنابراين، محققان مي‌توانند به توسعه روش‌هاي خاصي از متن‌كاوي پرداخته تا محدوديت مذكور به‌قدري مرتفع گردد و يا آنكه در مواردي از اين روش‌ها استفاده نمايند كه مزاياي اين قسم از تحليل‌ها (مانند: تحليل سريع حجم عظيمي از متون، پرهيز از قضاوت‌هاي ذهني و توسعه يك چشم‌انداز كلان نسبت به ساختار دانشي و روند پژوهشي يك حوزه مطالعاتي) بر محدوديت آن‌ها غلبه نمايد. همچنين به محققان علاقه‌مند به مطالعه در زمينه قابليت‌هاي پويا پيشنهاد مي‌شود كه قلمرو مربوط به هر يك از موضوعات شناسايي‌شده در پژوهش حاضر را به‌تفكيك مورد وارسي دقيق قرار داده تا به ساختار ارائه‌شده در اين تحقيق عمق ببخشند و لايه‌هاي زيرين آن را نيز احصاء نمايند. در اين ميان، با توجه به نتايج حاصل، پرداختن به موضوعات عملكرد و نوآوري از اولويت بالاتري در پيشينه تحقيق قابليت‌هاي پويا برخوردار مي‌باشد. علاوه بر اين، شايان ذكر است كه با توجه به محدودبودن تعداد مستندات مرتبط با هر يك از اين موضوعات، پژوهش‌گران مي‌توانند براي دستيابي به اين مهم از روش‌هاي كيفي نيز در كنار تكنيك‌هاي متن‌كاوي و علم‌سنجي بهره‌ بگيرند.