پديد آورندگان :
آقاعلي گل، داود پژوهشگاه علوم و فنون هسته اي - پژوهشكده فيزيك و شتابگرهاي ذرات - آزمايشگاه ذرات باردار، تهران، ايران , يوسفي، حسن اداره كل ميراث فرهنگي اردبيل، اردبيل، ايران , مرادي، محمود پژوهشگاه علوم و فنون هسته اي - پژوهشكده فيزيك و شتابگرها - آزمايشگاه واندوگراف، تهران، ايران
كليدواژه :
محوطه هاي تاريخي اردبيل , ميراث جهاني تخت سليمان , قطعات تاريخي شيشه , آناليز عنصري , ميكروپيكسي
چكيده فارسي :
در اين مقاله، نتايج به‌دست آمده از آناليز عنصري 36 نمونه از قطعات شيشه‌اي مكشوفه از مجموعۀ ميراث جهاني تخت سليمان و محوطه‌هاي تاريخي اردبيل در شمال غرب ايران كه قدمت آن‌ها از دورۀ ساساني تا دورۀ اسلامي است، ارائه شده است. نمونه‌هاي شيشه‌اي آناليز شده در اين پژوهش شامل نمونه‌هاي مطالعاتي از اشياء تزييني، قطعات ظروف و اشياء نامشخص از شيشه است كه در رنگ‌هاي سبز روشن و تيره، سبز زمردي، سفيد، ارغواني، آبي فيروزه‌اي، قهوه‌اي و مشكي ساخته شده‌اند. آناليز عنصري اين نمونه‌ها با استفاده از روش ميكروپيكسي در آزمايشگاه واندوگراف پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌اي در ايران انجام شده است. با استفاده از ميكروپيكسي، عناصر اصلي و كم مقدار تشكيل دهندۀ اين شيشه‌ها اندازه‌گيري شده و با استفاده از نتايج به‌دست آمده به سئوالات مهمي در زمينۀ فن‌شناسي و تكنيك ساخت، تعيين مواد اوليه مورد استفاده در ساخت و تعيين نوع شيشه‌ها و تجارت و نقل و انتقالات مواد اوليه پاسخ داده شده است. همچنين براي بررسي تفاوت‌هاي موجود در تركيبات عنصري شيشه‌هاي به‌دست آمده از اين محوطه‌ها با شيشه‌هاي به‌دست آمده از مناطق ديگر در ايران و جهان، اشياء آناليز شده در اين پژوهش با نمونه‌هاي متعددي از محوطه‌هايي بسيار مهم از ديگر نقاط ايران و كشورهاي حوزۀ شرق مديترانه مانند سوريه، مصر، فلسطين، لبنان و كشورهاي همسايه مانند عراق مقايسه شده است. نتايج به‌دست آمده از اين پژوهش، نشان مي‌دهد شيشه‌هاي آناليز شده از اين محوطه‌ها بر اساس تركيبات عنصري و نوع مادۀ گدازآور استفاده شده در فرايند ساخت، به شش گروه مختلف و متفاوت تقسيم مي‌شوند. بر اساس اين تقسيم‌بندي مشخص شد كه تعداد قابل توجهي از شيشه‌هاي آناليز شده از اين محوطه‌ها از نوع شيشه‌هاي سيليكا-سودا-آهك محسوب مي‌شوند كه در آن‌ها از خاكستر گياهان به عنوان مادۀ گدازآور استفاده شده است و به احتمال بسيار زياد جزء توليدات بومي و داخلي هستند. همچنين نتايج آناليز، در نمونه‌هاي اين محوطه‌ها، وجود برخي از اشياء شيشه‌اي كه منشأ و محل توليد آن‌ها كاملاً غير بومي هستند و مي‌توانند بر اساس تبادلات تجاري به اين مناطق وارد شده باشند را كاملاً تأييد مي‌كند. شيشه‌هاي گروه ناترون، گروه Pb-Ba و گروه Potash از جمله نمونه‌هاي غير بومي محسوب مي‌شوند.
چكيده لاتين :
This paper reports and discusses elemental composition results obtained from analysis of 36 glass fragments discovered from the Takht-e Suleiman World Heritage Site and Ardabil historical sites in northwestern Iran. The analyzed samples dating back to Sassanian /Islamic period. The glass objects in this study include decorative objects such as bracelet, pieces of vessels, and indefinites form such as chunk and raw materials, which are in different colors of light and dark green, emerald green, white, purple, turquoise, brown and black. Elemental analysis of these samples was performed using micro-PIXE technique in Van de Graaff Laboratory in the Nuclear Science & Technology Research Institute in Tehran, Iran. By micro-PIXE analysis, the major and minor elements of these glasses were measured. Elements measured in all 36 samples include: sodium oxide (Na2O), magnesium oxide (MgO), aluminum oxide (Al2O3), silicon oxide (SiO2), phosphorus oxide (P2O5), Sulfur oxide (SO3), chlorine (Cl), potassium oxide (K2O), calcium oxide (CaO), titanium oxide (TiO2), manganese oxide (MnO) and iron oxide (Fe2O3). Chromium oxide (Cr2O3), cobalt oxide (CoO), copper oxide (Cu2O), zinc oxide (ZnO), strontium oxide (SrO) and lead oxide (PbO) were also measured in a number of samples. In addition, one sample contains barium oxide (BaO) and two samples contain tin oxide (SnO2) and arsenic oxide (As2O5). According to elemental analysis results, the important questions in technology and manufacturing technique, determining the raw materials used in manufacturing, determining the type of glass as well as investigation of trade and exchange of raw materials about analyzed glasses are answered. Furthermore, to investigate the provenance of artifacts and to determine the differences in the elemental compositions of glass excavated from Takht-e Suleiman World Heritage Site and Ardabil historical sites, our elemental composition results have been combined and compared with the reported results from other sites of the Eastern Mediterranean countries, such as Syria, Egypt, Palestine, Lebanon and neighboring countries of Iran such as Iraq.
