صنعت توليد سفال زرين‌فام در ناحيه كرمان؛ گونه‌شناسي و آناليز عنصري سفال‌‌هاي زرين‌‌فام نمايشگاه و بانك سفال ارگ بم

Lustre Production in Kerman; Typology and Elemental Analysis of Lustre Wares of Exhibition and Pottery Bank of Arg-e Bam

سفال زرين‌فام از جمله مواد فرهنگي فاخر دوران اسلامي بوده و توليد آن در ايران به دليل پيچيدگي فناوري، در انحصار مراكز محدودي قرار داشته است. اما در بررسي‌ها و كاوش‌هاي باستان‌شناسي، توزيع اين گونه سفال در محوطه‌هاي زيادي گزارش شده است. در مطالعات مستمرِ باستان‌شناختي و حفاظتيِ ارگ بم نيز قطعاتي از سفال زرين‌‌فام كشف شده است كه اكنون در بانك سفال و نمايشگاه ارگ بم نگهداري مي‌‌شود. مطالعۀ اين نمونه‌ها، تنوع و توزيع سفال زرين‌فام در ناحيۀ كرمان را روشن مي‌سازد. هدف از مقالۀ حاضر، طبقه‌‌بندي زرين‌‌فام‌هاي بانك سفال و نمايشگاه ارگ بم به منظور منشأيابي بر پايۀ نتايج آزمايشگاهي و تبيين ويژگي‌‌هاي توليدات محلي و وارداتي است. پرسش­هاي مطرح در اين پژوهش، اين است كه سفال‌‌هاي زرين‌‌فام بانك سفال و نمايشگاه ارگ بم بر اساس ويژگي‌‌هاي ظاهري به چه گروه‌‌هايي تقسيم مي‌‌شوند؟ منشأ و مركز توليد اين سفال‌ها بر اساس نتايج آزمايشگاهي كجا است؟ سنت‌‌هاي بومي و محليِ توليد سفال زرين‌‌فام كرمان چيست؟ براي پاسخ به اين پرسش‌ها، ابتدا طبقه‌بندي و گونه‌شناسي سفال‌ها صورت گرفته، سپس 10 نمونه از آنها بر پايۀ معيارهاي سبك نقوش، تنوع رنگ لايه زرين‌فام و لعاب زمينه و نوع خميره، براي آناليز عنصري بدنه اصلي، لعاب زمينه و لايه زرين فام با استفاده از روش ميكروپيكسي انتخاب شده است. در گام بعد، بر اساس نتايج يافته‌هاي ميداني، اسنادي و آزمايشگاهي، مطالعۀ تحليلي نمونه‌ها به انجام رسيده است. نتايج آناليز عنصري بدنه و لعاب زمينه نشان ميدهد كه با توجه به مقادير عناصر مختلف در نمونه‌‌هاي آزمايش شده، اين نمونه‌‌ها منشأ محلي يا منطقه‌‌اي دارند و مواد اوليه آن­ها از معادني در بم، جيرفت يا كرمان تأمين شده و در همين ناحيه توليد شده‌اند. بنابراين، تنوعي كه در رنگ، نقش و خميرۀ اين زرين‌‌فام‌‌ها ديده مي‌‌شود به دليل ساخت آنها در چند مركز در نقاط مختلف ايران نبوده، بلكه به دليل توليد در دوره‌‌هاي مختلف از صدر اسلام تا سده‌‌هاي متأخر در كارگا‌هاي محلي ناحيۀ كرمان، بم يا جيرفت بوده است.

Significant evidence of the lustre has been discovered during the excavation and restoration of the historical Arg-e Bam. 24 samples of these lustres are kept in the pottery bank and Exhibition of the Arg Bam. There are the following questions about them: what are the characteristic features of the lustrewares in the pottery bank and exhibition of the Arg-e Bam? Where is the production center of these lustrewares based on laboratory results? What local pottery traditions have existed in the production of lustreware in Kerman? After classification and typology of the lustrewares, 10 pieces have been chosen as the samples to perform elemental analysis of the body and glaze by the micro-PIXE method. The results of the elemental analysis of the paste and glaze indicated that these samples are of local origin and their raw materials are supplied from mines in Bam, Jiroft, or Kerman and produced in the same area. Therefore, the variety that can be seen in the color, pattern, and paste of these lustrewares is not due to their production in several centers in Iran, but due to production in different periods from the early to the late Islamic centuries in several local workshops in Kerman, Jiroft, or Bam.