تبيين تجربه فضاي مساجد جامع آذربايجان‌شرقي مبتني بر نظريه اتمسفر فضا

Explaining the Experience of Spatial Quality of Jame Mosques in East Azerbaijan Based on the Space Atmosphere Theory

توان بازآفرينش كيفيت فضايي تجربه‌شده در معماري سنتي ايران، مشروط به توان فهم دقيق و عميق آن كيفيت‌هاي فضايي و تحليل عناصر و اجزا و فضاهاي آن‌هاست. يكي از مهم‌ترين عوامل در اين زمينه تبيين تجربه‌ كيفيت فضايي در ذهن مخاطبان فضاست. اين مسئله در مورد مسجد كه مكان عبادت و تبلور امر قدسي است، اهميت دوچندان مي‌يابد. هدف از انجام اين پژوهش، تحليل ميزان تطبيق‌پذيري كيفيت فضايي مساجد جامع در آذربايجان‌شرقي با مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي نظريه اتمسفر فضاي معماري است تا بتوان آن كيفيت فضايي را بازتوليد كرد. پرسش اصلي تحقيق آن است كه چگونه مي‌توان به اتكاي مؤلفه‌هاي نه گانه نظريه اتمسفر فضا مي‌توان كيفيت فضايي پنج مسجد جامع در آذربايجان‌شرقي را مورد تحليل قرار داد؟ رويكرد تحقيق، كيفي و روش تحليل داده‌ها، تحليل سلسله‌مراتبي و بررسي قياسي- تطبيقي است. داده‌هاي گردآوري‌شده از مطالعات كتابخانه‌اي و پژوهش‌هاي ميداني همچون تجربه فضا و گفت‌وگو با كاربران، از طريق نرم‌افزارهاي دپث‌مپ و اكسپرت چويس وزن‌دهي و ارزيابي شده است. نتايج حاصله نشان مي‌دهد مسجد جامع تبريز با وزن 288 بيش‌ترين كيفيت و قوي‌ترين اتمسفر فضايي را دارد و مسجد جامع سراب در رتبه دوم قرار گرفته است. در كيفيت‌هاي ثابت، بدن معماري، تناسبات عناصر و اجزا و جسمانيت ساختمان با وزن 347 بيش‌ترين اهميت را در خلق اتمسفر فضايي داشته است. در معيارهاي متغير، تابش نور آفتاب در فضا با وزن 412 بيش‌ترين اهميت را دارد و دماي فضا و سلسله‌مراتب فضايي به ترتيب عوامل تأثيرگذار بعدي هستند. در نتيجه‌گيري بحث مي‌توان تحليل كرد كه مساجد جامع در آذربايجان‌شرقي واجد جسمانيت سنگين، فضاهاي به‌طور عمده بسته و رنگ به‌طور عمده گرم حاصل از كاربرد آجرهاي قرمزي كه از خاك قرمزرنگ آذربايجان ساخته مي‌شود و با تابش آفتاب بر سطح آن‌هاست تا بتواند دماي فيزيكي و احساسي گرمي را ايجاد كند و كيفيتي دل‌نشين براي نمازگزاران و عبادت‌كنندگان در مراسم ديني فراهم سازد.

Recreating the experienced spatial quality in the traditional architecture of Iran depends on the accurate and deep understanding of those spatial qualities and analyzing their elements, components, and spaces. One of the most significant factors in this regard is explaining the experience of the spatial quality in the space users’ minds. It becomes more important in mosques that are for praying and the manifestation of the sacred affair. The present study aimed to analyze the compatibility of the spatial quality of Jameh mosques in East Azerbaijan with the components and indicators of the architectural space atmosphere theory to regenerate its spatial quality. The main research question is how the spatial quality of five Jameh mosques in East Azerbaijan can be analyzed based on the nine components of the space atmosphere theory. The research approach was qualitative, and the data analysis method was the hierarchal analysis and deductive-comparative method. The data collected from the library studies and field research, such as experiencing space and interviewing with users, were evaluated and weighted using Depth Map software and Expert Choice. The results showed that Tabriz Jameh Mosque (0.288) had the highest quality and strongest space atmosphere, and Sarab Jameh Mosque ranked the next. In static qualities, the body of architecture, proportions of the elements and components, and the solidity of the building (0.347) were the most important elements in creating space atmosphere. In dynamic criteria, light on things (0.412) were the most important elements, and temperature of space and levels of intimacy were the next influential factors. It can be concluded that Jameh Mosques of East Azerbaijan have heavy solidity, generally closed spaces, and warm colors due to the use of red bricks made from the red soil of Azerbaijan and solar radiation on their surface to create warm physical and sensory temperature and provide a pleasant quality for prayers in the religious ceremonies.