جايگاه هستي‌ شناختي ذات الهي از ديدگاه حكمت متعاليه، عرفان و صوفي‌ نمايان و نقد و بررسي آن

The Ontological Position of Divine Essence from the Viewpoint of Transcendental Theosophy, Mysticism and Some Sufis, and its Review and Investigation

تبيين ساحت ذات الهي از پيچيده‌ترين و جنجالي‌ترين مسائل كلامي، فلسفي و عرفاني است. پژوهش پيش‌ رو با روش توصيفي ـ تحليلي به اين پرسش پاسخ مي‌دهد كه حكمت متعاليه، عرفان و صوفي‌نمايان ذات الهي را در كدامين جايگاه هستي‌شناختي مستقر مي‌دانند. سپس با بررسي ديدگاه‌هاي يادشده به داوري آنها مي‌نشيند. حكمت متعاليه تا آنجا كه به تشكيك وجود پايبند است، ذات الهي را برترين رتبه نظام تشكيكي مي‌داند كه به‌‌جهت سلب قيدهاي مراتب پايين «وجود بشرط لا» ناميده مي‌شود. «وجود بشرط لا» به سبب تقيد به سلب، تعين ويژه‌اي از هستي است كه عروض آن بر هستي، نيازمند «سلب» يادشده است. ازاين‌رو نمي‌تواند به‌منزله ذات بي‌نياز حق قلمداد شود. صدرالمتألهين با گذار از تشكيك، مانند عارفان، ساحت ذات را وجود نامحدودي وراي تشكيك و محيط به آن مي‌داند؛ اما صدرا با پيروي از عبارات قيصري تعبيرهاي يكساني از ساحت يادشده ندارد. صوفي‌نمايان، با دريافتي نادرست از سخن عارفان، ذات الهي را «وجود لابشرط قسمي» و ساري در اشيا گرفته‌اند؛ در نتيجه پنداشته‌اند: ذات حق تحقق بالفعلي ندارد و با دگرگوني‌اش در اشيا تحقق مي‌يابد. ازاين‌رو براي تحقق خارجي‌اش نيازمند اشياست. صدرالمتألهين و حكيم سبزواري اين ديدگاه را به‌سختي نقد كرده‌اند. اختلاف نگاه عارفان، حكيمان و صوفي‌نمايان درباره ذات الهي، پيامدهايي دارد كه بررسي آنها تصور دقيق‌تري از ديدگاه‌هاي يادشده به دست خواهد داد.

Explaining the realm of divine essence is among the most complicated and most controversial issues in theology, philosophy and mysticism. The present study uses a descriptive-analytical method to answer the following question: “In which ontological position do the transcendental theosophy, mysticism and Sufism regard the divine essence as established?” It then investigates those views to judge them. The transcendental theosophy, as far as it is committed to the gradation of existence, regards the divine essence as the most exalted order of the system of gradation, which is called “negatively-conditioned existence” due to negation of limits of the lower orders. The “negatively-conditioned existence”, due to being limited to negation, is a certain determination of existence whose accidents on existence require the aforementioned “negation.” Therefore, it cannot be considered as the needless essence of God. Mulla Sadra, like mystics, passes over the gradation and regards the realm of the essence as an unlimited existence beyond gradation and enfolding it. However, he follows the Caesarian statements and does not use the same expressions for that realm. The Sufis, with a wrong perception of the mystics’ statements, have regarded the divine essence as “the divisional negatively-conditioned existence” and spreading in everything. Thus, they have maintained that the divine essence has no actualized realization and is actualized by variation in things. Therefore, it requires things to be externally actualized. Mulla Sadra and Hakim Sabzewari have harshly criticized this view. The difference of the views of mystics, philosophers and some Sufis about the divine essence has some consequences, and investigating them gives a more precise image of the aforementioned views.