بررسي و اولويت‌بندي عوامل موثر در تخريب مراتع قشلاقي با استفاده از مدل مفهومي DPSIR (مطالعه موردي شهرستان شاهرود – استان سمنان)

Study and Priority Winter Rangeland Degradation via DPSIR Conceptual Model; case study: Shahrood - Semnan province

امروزه يكي از مهمترين موضوعات در نظام مديريت مراتع ايران، عدم وجود تصويري واضح و شفاف از مهمترين مشكلات موجود در آنهاست. هدف از اين مطالعه، بررسي جامع ريشه‌ي مشكلات مراتع قشلاقي از ديدگاه بهره‌برداران و كارشناسان مي‌باشد. يكي از پركاربردترين ابزار ارزيابي و تحليلي مدل مفهومي DPSIR (نيروي محركه- فشار- وضعيت- اثر-پاسخ) مي‌باشد لذا ابتدا شاخص‌هاي موثر بر مراتع قشلاقي توسط كارشناسان و بهره­برداران نمره‌دهي سپس اولويت بندي شدند و پس از ساماندهي اطلاعات در مدل به تحليل اجزاي مختلف مولفه‌هاي موجود پرداخته و براي مديريت بهتر مراتع پاسخ‌هاي مناسب به تفكيك اجزاي مدل ارائه گرديد. نتايج آناليز پرسشنامه­ها نشان داد اولين عامل نيروي محركه موثر در اين مراتع عامل نياز به اشتغال و غذا مي‌باشد كه به طور مستقيم سبب ايجاد عوامل فشاري مانند مشكلات اقتصادي جوامع محلي، افزايش فرسايش و كاهش سطح مراتع مي‌شوند. خدمات اكوسيستمي كه در اثر اين شرايط تحت تاثير قرار مي‌گيرند، خدمات فراهم سازي (توليد علوفه و آب با امتياز 0/7)، تنظيمي (نگهداشت خاك با 0/63) و فرهنگي (زبايي منظر با 0/5) مي‌باشند. نيروي محركه دوم نياز آبي و تغيير اقليم است كه عمده فشارهاي آن نبود قوانيني مشخص براي برداشت آب همچنين عدم توجه به دانش بومي است و اثر آن بر روي خدمات تنظيمي (كيفيت آب) و خدمات فرهنگي (فرصت‌هاي آموزشي) است. نيروي محركه بعدي سكونتگاه‌هاي انساني است كه عدم دسترسي به سوخت و توسعه معادن از مهم­ترين فشارهاي آن است اين تاثيرات بر روي خدمات تنظيمي (افزايش فرسايش با امتياز 0/63)، فرهنگي (زيبايي‌شناسي؛ 0/32) و حمايتي (كاهش تنوع زيستي؛ 0/53) قابل مشاهده است بر اين اساس راهكارهاي مهم مديريت مراتع قشلاقي شاهرود آموزش مشاغل جديد و ايجاد معيشت جايگزين است.

Today, one of the most important issues in the Iranian rangeland management system is the lack of a clear and transparent picture of the most important problems in them. The purpose of this study is to comprehensively investigate the root causes of winter rangeland problems from the perspective of users and experts. One of the most widely used evaluation and analysis tools is the DPSIR concept model (Driver-Pressure-State-Impact-Response). First, in order to study and prioritize, the factors affecting the destruction of Shahroud winter rangeland were identified and classified in the form of a questionnaire using the Likert scale method. Then, with DPSIR conceptual model, different components were analyzed and management solutions were presented. Results showed that the first effective driving force in these rangelands is the need for employment and food, which directly causes compressive factors such as economic problems of local communities, increasing erosion and reducing the level of rangelands. Ecosystem services which are affected by these conditions are provision services (forage and water production with a score of 0.7), regulation (soil conservation with 0.63) and cultural services (landscape beauty with 0.5). The second driving force is the need for water and climate change, the main pressures of which are the lack of clear rules for water abstraction as well as the lack of attention to indigenous knowledge and its effect is on regulatory services (water quality) and cultural services (educational opportunities). The next driving force is human settlements and infrastructure, lack of access to fuel and mining development is one of the most important pressures. These effects can be seen on regulatory services (increased erosion by 0.63 points), cultural (aesthetic; 0.32) and supportive services (decreased biodiversity; 0.53). The results indicated that the important strategies for managing these rangelands are training new jobs and creating alternative livelihoods.