تأملي بر ساختار فضايي و الگوي كالبدي خانه‬ هاي دوره قاجار شهر نطنز

A contemplation on the spatial structure and skeletal pattern of Qajar houses in Natanz

آنچنان كه نتايج مطالعات مرتبط با شهرهاي ايراني روشن ساخته است، اقليم و فرهنگ را ميتوان دو عامل اثرگذار كليدي و در شكل‌يابي و توسعۀ استقرارگاه‌هاي بشري و فضاهاي زيستي به شمار آورد. اين تأثير تا بدان حد است كه بسياري از پژوهشگران، بافت‌هاي كهن‌ شهري را به‌مثابۀ آيينه‌اي دانسته‌اند كه فرهنگ ساكنانشان را منعكس مي‌سازند. در شهر نطنز، خانه‌هاي سنّتي متعددي وجود دارد كه متعلق به دورۀ قاجار و اوايل دورۀ پهلوي هستند. اين خانه‌ها كه عناصر كاركردي متمايزي نسبت به ديگر بناهاي مسكوني دارند، با ساختار پيچيده و متفاوت خود، به اين شهر هويتي فرهنگي بخشيده‌اند؛ بدين سبب است كه مطالعۀ ساختار فضايي و الگوي كالبدي اين خانه‌ها موضوع پژوهشي مستقل شدند. پژوهشي كه نتايج آن در نوشتار حاضر ارائه ميشود، در پي آن است تا ضمن معرفي خانه‌هاي تاريخي شهر نطنز به اين پرسش پاسخ گويد كه عناصر و ويژگي‌هاي كالبدي فضايي خانه‌هاي تاريخي اين شهر چيستند؟ هدف آن است كه اصول و ارزش‌هاي فرهنگي حاكم بر معماري «خانه» در بافت كهن اين شهر معلوم و چرايي و چگونگي ساختار اين بناها مطالعه شود. پژوهش حاضر با رويكردي تاريخي و با روش توصيفي‌تحليلي و با استفاده از منابع كتابخانه‌اي و بررسي‌هاي ميداني مستندنگاري صورت گرفته است. در دستيابي به اين هدف، ده خانۀ شاخص تاريخي در محله‌هاي قصبه و افوشته متعلق به دورۀ قاجار به‌لحاظ عناصر كالبدي بررسي شدند. در نتيجۀ اين پژوهش روشن شد كه معماران و شهرسازان نطنز در عهد قاجار توانسته‌اند هماهنگي منطقي چشمگيري در تركيب فضايي خانه‌هاي و نوع اقليم منطقه به وجود آورند. به‌طور كلي، جهت‌گيري متفاوت بناها و تفاوت در ساختار كالبدي معماري خانه‌ها بر محور حياط به‌عنوان نقش هماهنگ‌كننده و ارتباط‌دهندۀ ميان ساير عناصر بنا به‌عنوان الگوي قابل تأمل در شهر نطنز است.

The historical context of Iranian cities shows that various factors such as climate and culture have influenced the structure and formation of residential houses. There are several traditional houses in the city of Natanz that date back to the Qajar and early Pahlavi periods. These houses, with their complex and different structure, have created a face of change in the historical context of the city. The studied historical houses have distinct functional elements compared to other residential buildings and their unique features and characteristics necessitated the present study. This article intends to introduce the historical houses of Natanz, to recognize the constituent elements and skeletal spatial features of houses, by understanding the principles and cultural values governing residential architecture, to determine their identity. In addition, by studying why and how the architectural structure of this building, a suitable and sustainable model for the architecture of modern houses in this area can be designed. The present study seeks to answer the questions of how climatic conditions have influenced the formation of the architectural pattern of Natanz, as well as what features have influenced their overall structure? How is the spatial structure and skeletal pattern of the houses of Natanz in the Qajar period expressed? It has been done with a historical approach and with a descriptive-analytical method, and in this regard, the architectural features have been documented based on the collection of library resources and field studies. To achieve this goal, 10 historical houses in the neighborhoods of Qasbeh and Afoshteh belonging to the Qajar period were examined for physical elements. The results of the research indicate the logical coordination of the spatial composition of the studied historical houses with the type of climate of the region and the change in the face of some houses is rooted in the social structure of this community. In general, the different orientation of the building and the difference in the skeletal structure of the houses on the courtyard axis as a coordinating and connecting role among other elements of the building as a thought-provoking pattern in the city of Natanz.