ارزيابي آسيب‌پذيري آب زيرزميني دشت ايسين با استفاده از مدل‌ هاي دراستيك و گادز (GODS) در سيستم اطلاعات جغرافيايي

پيشينه و هدف در مناطق خشك و نيمه خشك مانند ايران كه متوسط بارش سالانه آن كمتر از يك‌سوم متوسط بارش سالانه جهان است، آب‌هاي زيرزميني منبع مهم واصلي براي تأمين آب شرب است. كمي و نامنظمي بارندگي، ضايعات، منابع آب زيرزميني را مورد تهديد جدي قرار داده و سبب پيدايش آلودگي‌هاي زيادي گرديده است. ازنظر كيفي بيشتر مخازن آب زيرزميني نسبت به منابع آلاينده نقطه‌ اي وزير نقطه ‌اي آسيب‌ پذير مي ‌باشند. منابع آلاينده نقطه ‌اي ناشي از پساب فاضلاب ‌هاي خانگي و صنعتي و منابع آلاينده غير نقطه‌ اي از مصرف بي ‌رويه و بيش ‌از حد كودها و سموم كشاورزي و شسته شدن آن ‌ها به سمت آب ‌هاي زيرزميني منتج مي ‌شود. محدوديت منابع آب ‌هاي سطحي و نبودن آن در بسياري از مناطق كشور، باعث شده كه از آب‌ هاي زيرزميني استفاده وسيعي گردد. امروزه افزايش فعاليت هاي كشاورزي، باغداري و دامداري از يكسو و فعاليت‌ هاي صنعتي و كارگاهي و توسعه سكنه گزيني همراه با رشد جمعيت از سوي ديگر استفاده بيش ‌از حد از منابع طبيعي و گسترش فعاليت ‌هاي صنعتي و كشاورزي و توليد انبوه پسماندها و آلودگي گسترده آب ‌هاي زيرزميني و رشد و آگاهي فكري جوامع بشري در مورد اهميت اين منابع آسيب‌ پذير، منجر به تلاش ‌هاي وسيعي جهت محافظت از آب ‌هاي زيرزميني ‌شده است. فرايند احياء آبخوان ‌ها در مقياس منطقه ‌اي در يك قالب زماني معقول امكان ‌پذير نيست زيرا آب ‌هاي زيرزميني خيلي كند جريان پيدا مي ‌كنند. ارزيابي آسيب ‌پذيري به ‌عنوان روشي براي پهنه‌بندي مكان ‌هايي است كه بيشتر در معرض آلودگي هستند؛ بنابراين براي جلوگيري از آلوده شدن و مديريت مؤثر آب‌ هاي زيرزميني، ارزيابي آسيب ‌پذيري آبخوان ‌ها ضروري است زيرا آسيب ‌پذيري مي ‌توان به تعيين سياست‌ هاي كاربردي و عملي براي مديريت منابع آب زيرزميني در مسير بهره ‌برداري پايدار كمك شاياني نمايد. در كشور ما در دهه اخير، ارزيابي آسيب‌ پذيري آب ‌هاي زيرزميني در برابر آلودگي، از رشد چشمگيري برخوردار بوده و نتايج مطلوبي نيز به دنبال داشته است. ارزيابي آسيب‌ پذيري روشي كم‌ هزينه و قدرتمند در شناسايي مناطق نواحي مستعد به آلودگي است. در دشت ايسين هرمزگان به دليل وسعت كم، بارش ساليانه كم و كمبود منابع آب در اين منطقه، استفاده از منابع آب زيرزميني بسيارحائزاهميت است. با توجه به افزايش جمعيت، فعاليت ‌هاي صنعتي و توسعه كشاورزي و استفاده از سموم كشاورزي و كودهاي شيميايي در اين دشت و به دليل عدم شناخت و يا عدم درك از ميزان دقيق آسيب ‌پذيري آب ‌هاي زيرزميني در اين محدوده، نياز به تكنيك هاي سريع شناسايي و ارزيابي آسيب ‌پذيري آب ‌هاي زيرزميني در اين منطقه است لذا هدف از اين تحقيق تهيه نقشه آسيب ‌پذيري سفره آب ‌هاي زيرزميني دشت ايسين هرمزگان با استفاده از روش‌ هاي دراستيك وگادز (GODS) و با كمك سيستم اطلاعات جغرافيايي تعيين ‌شده استمواد و روش ها اين تحقيق با روش‌هاي در استيك و گادز با كمك سيستم اطلاعات جغرافيايي انجام شد. روش دراستيك مهم ‌ترين روش رتبه دهي تعيين آسيب پذيري است كه در بين محققين و كارشناسان رايج تر بوده و مورداستفاده قرارگرفته است. روش دراستيك از تركيب هفت مشخصه هيدروژئولوژيك قابل ‌اندازه‌گيري و مؤثر در انتقال آلودگي به آب ‌هاي زيرزميني شامل عمق سطح ايستابي، تغذيه خالص، محيط آبخوان، محيط خاك، توپوگرافي، اثر محيط غيراشباع و هدايت هيدروليك تشكيل‌شده كه ابتدا نقشه‌ هاي هر يك از مشخصه ‌هاي هيدرولوژيك فوق ‌الذكر در دشت ايسين را بر اساس داده ‌هاي موجود كه از شركت آب منطقه ‌اي هرمزگان استخراج ‌شده در محيط جي‌آي‌اس (GIS) تهيه و پس از رتبه ‌بندي و وزن دهي آن‌ ها بين 1 تا 10 و رو‌يهم گذاري آن ‌ها، نقشه نهايي آسيب ‌پذيري آبخوان ايسين بر اساس مدل دراستيك به دست آمد. در مدل گادز كه يك روش بسيار ساده، عملي و تجربي براي ارزيابي سريع پتانسيل آلودگي آب ‌هاي زيرزميني است نيز داراي چهار مشخصه نوع آبخوان، منطقه غيراشباع، عمق آب زيرزميني و نوع خاك بوده كه در اين تحقيق مورداستفاده قرار گرفت. داده‌ هاي مورداستفاده در مدل‌ هاي فوق‌الذكر از 19 حلقه چاه پيزومتري واقع در دشت ايسين كه از سال 1368 لغايت 1395 موجود بوده استخراج شد. در روش گادز نيز مانند روش دراستيك براي هركدام از مشخصه‌هاي هيدروژئولوژيك بر اساس داده‌هاي موجود، در محيط GIS نقشه تهيه و رتبه‌بندي بين 1 تا 5 انجام، سپس بعد از رو‌يهم گذاري آن‌ها نقشه‌هاي آسيب‌پذيري دشت ايسين با مدل گادز به دست آمد.نتايج و بحث از آنجايي‌كه در شاخص مدل دراستيك (DRASTIC) حداقل ممكن براي آسيب ‌پذيري برابر 23 و حداكثر آن برابر با 230 است؛ اما نتايج نقشه نهايي آسيب‌ پذيري آبخوان ايسين به روش دراستيك كه تقريباً كامل‌ترين شاخص براي ارزيابي نيروي آسيب ‌پذيري آب ‌هاي زيرزميني است، نشان داد دامنه مقادير شاخص دراستيك بين 59 تا 163 است. نقشه اين شاخص در 6 طبقه از بدون آسيب ‌پذيري تا آسيب ‌پذيري زياد استخراج ‌شده است. بيشترين مساحت منطقه (33.66 درصد) كه بخش ‌هاي شمال شرق، بخش‌ هايي از مركز تا جنوب دشت را پوشش مي‌ دهد، داراي آسيب ‌پذيري كم تا متوسط است. پس ‌از آن به ترتيب آسيب ‌پذيري متوسط تا زياد (19.29 درصد) در بخش‌ هايي از مركز و شمال غرب قرار داشته و همچنين آسيب ‌پذيري خيلي كم (14.75 درصد) در قسمت ‌هاي از جنوب و شرق، در بخش ‌هايي از مناطق شرق و جنوب بدون آسيب ‌پذيري (11.29 درصد)، در مناطق شمال و بخشي از مركز و جنوب داراي آسيب ‌پذيري كم (10.15 درصد) و درنهايت آسيب‌پذيري زياد (10.84 درصد) در قسمتي از مركز و غرب در رده‌ هاي بعدي ازلحاظ مساحت قرار داشتند. در واقع طبق مدل دراستيك اكثر بخش‌ هاي آبخوان دشت ايسين از نظر پتانسيل آسيب ‌پذيري در كلاس ‌هاي آسيب ‌پذيري كم و كم تا متوسط قرار داشتند. همچنين نتايج حاصل از مدل گادز نشان داد، منطقه موردمطالعه به سه بخش شامل آسيب ‌پذيري كم، متوسط و زياد تقسيم ‌شده است، قسمت اعظم دشت ايسين (66.83 درصد) در محدوده آسيب‌پذيري متوسط با رتبه‌اي بين 0.3 تا0.5  قرار مي ‌گيرند و كمترين سطح (11.31 درصد) هم مربوط به پتانسيل آسيب‌ پذيري زياد با رتبه 0.5 تا 0.7 است.نتيجه گيري به ‌طور كلي در هر دو روش، نيروي آسيب ‌پذيري ذاتي آبخوان ايسين در محدوده ‌هاي آسيب ‌پذيري كم تا زياد ارزيابي ‌شده ولي حدود گسترش محدوده‌ هاي آسيب ‌پذيري آن‌ ها متفاوت بوده است و مدل دراستيك محدوده ‌هاي مختلف آسيب ‌پذيري را به دليل مشخصه ‌هاي بيشتر و وزن دهي متفاوت اين مشخصه‌ ها بر اساس نقش آن‌ ها در تعيين آلودگي به ‌طور دقيق‌ تري مشخص كرده است.