ساختار اخلاقي– اعتراضي در انديشه‌هاي نظامي گنجوي

در اين پژوهش پيوند اخلاق و اعتراض در انديشۀ نظامي مورد بررسي قرارگرفته است. او با رويكرد تعليمي در پي عدالت ورزي حاكمان و هدايت جامعه به ‌سوي جامعه آرمان‌شهري است و با داستان‌هاي تعليمي و بيان اعتراضي گاه با تصريح و گاه با تعريض در برابر عوامل تحميلي اجتماعي و سياسي ايستادگي مي‌كند. به اعتقاد او شايد تعليم از ميان انواع ادبي عرصۀ بهتري براي روح انتقادي و اعتراضي به حاكمان زورمدار باشد. از اين‌رو در قالب داستان‌هايي از سرنوشت حاكمان گذشته ستودني‌ها را ستوده و ناشايست‌ها را تقبيح كرده، مضامين ارزشمندي چون عدالت، دين‌داري و خردورزي و انسان‌دوستي را ستايش كرده و از سويي ناراستي و نادرستي و بي‌عدالتي و ظلم را تقبيح كرده است. نگارنده در اين جستار ضمن مطالعه تحليلي نتيجه مي‌گيرد بر اساس آموزه‌هاي ديني، نظامي اعتراض خود را به حاكمان زمان خود به چهار روش مختلف اقتضائي ابراز داشته و اين اعتراض را با توجه به مباني اخلاقي و شرايط تأثيرگذاري بيان مي‌دارد. از اين‌رو ظلم را برنمي‌تابد و با آوردن حكايت‌هاي متعدد از پادشاهان گذشته به تعريض يا با نصايح اخلاقي به‌تلويح و يا با اعتراض به ‌تصريح بر آن‌ها مي‌تازد تا به راه دادگري بازآيند. مرحله نهايي از اصول اعتراضي تعليمي نظامي متوسل شدن به عالم فرازميني و توسل به كساني چون پيامبر اسلام است تا خود ريشه ظلم را بركنند. او ضمن دعوت به عدالت‌ورزي كه يكي از شرايط اصلي در حكومت‌داري است، پادشاهي را كه فاقد شرط عدالت ورزي در آرمان‌شهر نظامي باشد، فاقد صلاحيت حكومت‌داري مي‌داند.