گونه‌شناسي فضاهاي نيمه‌باز در خانه‌هاي بومي دورۀ صفويه و قاجاريۀ شهر تاريخي نايين

Typology of semi-open spaces in the vernacular houses of the Safavid and Qajar periods of Naein historic city

معماري خانه‌هاي بومي در بسياري از شهرهاي حاشيۀ كوير ـ مبتني بر ملاحظات اقليمي، كاركردي و فرهنگي ـ در تركيبي از فضاهاي باز، نيمه‌باز و بسته شكل گرفته است. هر كدام از اين فضاها نيز به نوبۀ خود و متناسب با شرايطي كه ذكر شد (و به ويژه خصوصيات اقليمي و تنظيم شرايط محيطي) در انواع و گونه‌هاي مختلفي پديد آمده‌اند. در اين ميان، فضاهاي نيمه‌باز عمدتاً به مثابۀ حلقۀ واسط و عرصه‌هاي مابين فضاهاي باز و بسته، داراي جايگاه ويژه و قابل مطالعه‌اي هستند. نگاهي به خانه‌هاي بومي شهر نايين ـ به عنوان يكي از شهرهاي واقع در اقليم گرم و خشك حاشيۀ كوير ـ نيز نشان از آن دارد كه در معماري اين خانه‌ها توجه ويژه‌اي به شكل‌گيري فضاهاي نيمه‌باز شده و انواع مختلفي از اين فضاها را پديد آورده است. پژوهش حاضر با هدف گونه‌شناسي فضاهاي نيمه‌باز در خانه‌هاي صفوي و قاجار شهر نايين به انجام رسيده و سعي در شناسايي مؤلفه‌ها و ويژگي‌هاي معماري اين فضاها و تبيين نسبت آنها با ديگر فضاهاي مرتبط داشته است. شيوۀ پژوهش اين مقاله مبتني بر روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي و مقايسۀ تطبيقي بوده و داده‌هاي مورد نياز خود را از طريق مشاهدات ميداني، رجوع به منابع كتابخانه‌اي، مستندات تاريخي و همچنين مراجعه به منابع شفاهي گردآوري نموده است. به منظور تحديد دامنۀ تحقيق، پژوهش حاضر صرفاً بر خانه‌هاي متعلق به دوره‌هاي صفوي و قاجار شهر نائين متمركز گرديده است. نتايج تحقيق بيانگر آنست كه عموماً در خانه‌هاي بومي صفوي و قاجاري نايين، فضاهاي نيمه‌باز ـ علي‌رغم دارا بودن نسبت‌هاي متنوعي از كل مساحت بنا ـ به طور متوسط با مساحتي در حدود 6% از كل فضاها در تركيب با فضاهاي باز و بستۀ خانه‌ها به كار گرفته شده‌اند. در همين رابطه، سه گونۀ فضاي نيمه‌باز شامل «ايوان»، «ايوانچه» و «تالار» قابل شناسايي است كه هر كدام از آنها به لحاظ شكل، نحوۀ مكانيابي و عملكرد داراي ويژگي‌هاي مختص خويش بوده‌اند.

The architecture of Vernacular houses in many desert cities - based on climatic, functional and cultural considerations - is formed in a combination of open, semi-open and closed spaces. Each of these spaces, in turn, in accordance with the conditions mentioned (and especially climatic characteristics and regulation of environmental conditions) have emerged in different types and kinds. Among these, semi-open spaces have a special and readable place, mainly as an intermediate link and areas between open and closed spaces. A look at the vernacular houses of Naein city, as one of the cities located in the hot and dry climate of the desert, also shows that in the architecture of these houses, special attention has been paid to the formation of semi-open spaces and different types of these spaces have been created. This study was conducted with the aim of identifying semi-open spaces in Safavid and Qajar houses of Naein city and tried to identify the architectural components and features of these spaces and explain their relationship with other related spaces. This article is based on descriptive-analytical and comparative comparison research method and has collected the required data through field observations, referring to library sources, historical documents and also referring to oral sources. In order to limit the scope of research, the studies focus only on houses belonging to the Safavid and Qajar periods in the city of Naein. The Results show that generally in Safavid and Qajar houses of Naein, semi-open spaces (despite having various ratios of the total area of the building) often on average with an area of about 6% of the total houses spaces in combination with closed and open spaces have been used. In this regard, three types of semi-open space including "Iv@n", "Ivancheh" and "Talar" can be identified, each of which has its own unique characteristics in terms of shape, location and function.