كليدواژه :
پدافند غيرعامل , قلعه تاريخي , قلعه مورچه خورت , سازمان فضايي
چكيده فارسي :
مفهوم پدافند غيرعامل، دربردارندة اصولي است كه ضمن افزايش توان دفاعي، به كاهش آسيب‌پذيري در برابر بحران‌ها منجر مي‌شود. اگرچه امروزه با پيشرفت جوامع و تغيير شكل مخاطرات، مؤلفه‌هاي پدافند غيرعامل دچار دگرگوني‌هايي شده، اما برخي تدابيري كه در ادوار تاريخي براي طراحي شهرها، روستاها و عناصر معماري انديشيده مي‌شد، با مؤلفه‌هاي امروزيِ پدافند غيرعامل اشتراك‌هايي دارد. قلعه تاريخي مورچه‌خورت نيز به عنوان يك بافت تاريخي پابرجا، امكان مطالعه اصول پدافند غيرعامل در ادوار گذشته را فراهم مي‌سازد. پرسش‌ها اينست كه مؤلفه‌هاي پدافند غيرعامل در قلعه تاريخي مورچه‌خورت كدامند؟ اين مؤلفه‌ها چگونه در سازمان فضايي و كالبدي قلعه مورچه‌خورت نمود يافته‌اند؟ هدف مقاله، معرفي مؤلفه‌ها و ويژگي‌هاي پدافند غيرعامل در قلعه تاريخي مورچه‌خورت به عنوان يكي از نمونه‌هاي شاخص و پابرجا از مجتمع‌هاي زيستي مركز ايران و بررسي چگونگي كاربرد اين مؤلفه‌ها در طراحي سازمان فضايي و عناصر معماري آن است. داده‌هاي مرتبط با مباني پدافند غيرعامل به شيوه اسنادي گردآوري شده و ويژگي‌هاي معماري قلعه مورچه‌خورت به شيوه ميداني مستندنگاري شده است. اين پژوهش به عنوان يك پژوهش كيفي، به شيوه توصيفي ـ تحليلي به انجام رسيده و تحليل‌ها براي دو مقولة سازمان فضايي و عناصر معماري به طور جداگانه صورت گرفته است. نتايج نشان مي‌دهد سازمان فضايي قلعه تاريخي مورچه‌خورت از عواملي مانند سهولت تأمين نيازهاي حياتي در هنگام مخاطرات، طراحي غيرمتمركز بافت مسكوني، بافت محصور و تدافعي و فشرده و ايجاد راه‌هاي گريز تأثير پذيرفته است. همچنين، گذرها و معابر پيچ‌درپيچ و منتهي به بن‌بست از جمله مصاديقِ اصل فريب در سازمان فضايي قلعه مورچه‌خورت است. از نظر ويژگي‌هاي عناصر معماري نيز تدابيري مانند دسترسي زاويه‌دار به درون فضاها، اتاقي در بالاي ورودي‌ها براي كنترل رفت و آمد، كوچـه‌هـاي دردار و بن‌بست، پايين بودن سطح حياط نسبت به مـعابر اطراف، ايجـاد بازشـو در ارتفــاع بـالا و مقاوم‌سازي بناها از طريق اتصال و همجواري سازه‌ها به منظور كاهش آسيب‌پذيري و حفظ ايمني ساكنان در قلعه مورچه‌خورت انديشيده شده است. درون‌گرايي و نماهاي ساده در معماري واحدهاي قلعه مورچه‌خورت در راستاي اصل فريب و ويژگي‌هايي مانند مخفيگاه‌ها، ورودي‌هاي زاويه‌دار و همرنگ بودن مصالح با محيط در راستاي اصل پوشش در عناصر معماري قلعه ديده مي‌شود.
چكيده لاتين :
Passive defense in architecture and urban planning was formed based on the defense strategies of human societies. Passive defense includes principles that increase the defensive power of societies and reduce the vulnerability of humans, buildings, and facilities to crises. Today, the principles of passive defense were changed due to the development of societies and the transformation of dangers. But some of the principles that were conceived in historical periods for the design of cities, villages, and architectural elements have in common with today's principles of passive defense. These principles were also used in the old Mourcheh Khort Citadel. This citadel, as one of the vast and complete historical contexts, makes it possible to study the principles of passive defense in the Islamic period. The questions are: what are the passive defense measures in the old Mourcheh Khort Citadel? How have these measures affected the spatial organization and architectural elements of the Mourcheh Khort Citadel? The purpose of this article is to explain the principles of passive defense in the design of the spatial organization and the architectural elements of the old Mourcheh Khort citadel as one of the most prominent and enduring examples of historical monuments in central Iran. The architectural features of Mourcheh Khort citadel were collected in the archaeological field survey of the citadel in 2009 and 2017 and then, these features were documented. Data related to the principles of passive defense were also obtained through documentary methods. This research as a qualitative research was done in a descriptive-analytical method. Then, data analysis was performed separately for the spatial organization and architectural features. The results show that the spatial organization of the old Mourcheh Khort citadel was influenced by factors such as the ease of meeting vital needs during natural and unnatural hazards, the decentralized design of residential quarters, the enclosed and defensive elements, and the creation of escape routes. winding passages leading to dead ends is an example of the principle of deception in the spatial organization of the citadel. In terms of the characteristics of the architectural elements, some measures were considered, such as angled access to the spaces, a room above the entrances to control the movement of people, gated and dead-end alleys, the lower floor level of the yard, windows, and doors in high elevations, and strengthening of buildings through connection and proximity of structures to reduce vulnerability and maintain the safety of residents in the old Mourcheh Khort citadel. Introversion and simple facades are examples of the principle of deception in architectural features. Also, features such as hiding places, angled entrances, and the same color of the materials with the environment are examples of the covering principles in the architectural features of the old Mourcheh Khort citadel.
