پديد آورندگان :
احمدي، رسول دانشگاه مازندران، بابلسر، ايران , مهرآفرين، رضا دانشگاه مازندران - گروه باستان شناسي، بابلسر، ايران , موسوي حاجي، رسول دانشگاه مازندران - گروه باستان شناسي، بابلسر، ايران
كليدواژه :
منطقه قم , قلعه گلي كاج , بررسي باستان شناختي , معماري اشكاني- ساساني , راه اصفهان به ري
چكيده فارسي :
محوطه قلعه گِلي كاج، واقع در 50 كيلومتري شمال شرقي شهر قم، با حدود هفت هكتار وسعت، يكي از مهم‌ترين استقرارهاي دوران تاريخي منطقه قم محسوب مي شود. اين محوطه كه متشكل از دو بخش قلعه ي مركزي و بقاياي استقراري پيرامون آن است از منظر ويژگي هاي معماري و تكنيك هاي متنوع اجراي قوس، در مطالعات باستان شناسي و تاريخ معماري ايران از اهميت ويژه اي برخوردار است. عليرغم پژوهش هاي پراكنده اي كه در مورد اين محوطه صورت گرفته است، هنوز پرسش هاي متعددي در خصوص تاريخگذاري، كاربري و همچنين عوامل مؤثر در تكوين، توسعه و متروك شدن اين مكان مطرح است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره گيري از شواهد باستان شناختي حاصل از پيمايش سطحي محوطه و مطالعه ي منابع مكتوب تاريخي و جغرافيايي، به پرسش ها و ابهامات موجود پاسخ مناسبي دهد؛ بنابراين، روش مورد استفاده در اين پژوهش، مبتني بر تحليل تاريخي و گردآوري اطلاعات بر پايه ي مطالعات ميداني و اسنادي است. بر اساس نتايج، قرارگيري قلعه گِلي كاج، در كنار يكي از شاخه هاي فرعي جاده ابريشم (راه اصفهان به ري) و لزوم تأمين امنيت جاني و مالي كاروان هاي تجاري، از جمله اصلي ترين عوامل شكلگ يري و توسعهي اين محوطه بوده است. در حقيقت، هسته ي اوليه استقرار قلعه گِلي در دوره ي اشكاني به صورت تأسيساتي مرتبط با راه ارتباطي پيرامون آن شكل گرفت و طي دورهي ساساني، در نتيجه ي گسترش روابط بازرگاني، به يك شهرك آباد تبديل گرديد. با ورود اسلام به ايران و در پي ركود فعاليت هاي اقتصادي، سكونت در قلعه گِلي نيز به مدت چندين سده از رونق افتاد؛ اما با روي كار آمدن سلجوقيان و توجه مجدد به امور بازرگاني، با بازسازي ساختارهاي معماري قلعه گِلي و احداث كاروانسرايي سنگي در جانب جنوب شرقي آن، اين شهرك دوباره آباد گرديد. استقرار سلجوقي قلعه گِلي آخرين مرحله ي سكونت در آن نيست و به گواه مدارك باستان شناسي، در طول دوران ايلخاني و صفوي نيز مورد استفاده قرار گرفته است؛ ليكن هيچگاه به مانند گذشته شكوه و عظمت خود را بازنيافته است. سرانجام، با احداث راه ارتباطي جديد ميان قم و تهران در سال 1300 ه. ق قلعه گِلي نيز متروك گرديد.
چكيده لاتين :
Qalʻeh Geli Kaj site, located in 50 km northeast of Qom, with an area of about seven hectares, is one of the most important settlements in the historical period of Qom region. This site, which consists of two parts of the central castle and the remains of the settlement around it, is of special importance in archaeological studies and the history of Iranian architecture in terms of architectural features and various techniques of arch construction. Despite the scattered research that has been done about this site, there are still various questions about the dating, use and also the factors influencing the formation, development and abandonment of this place. The present study aims to answer the existing questions and ambiguities by using the archaeological evidence obtained from the superficial survey of the site and studying the written historical and geographical sources. Therefore, the method used in this research is based on historical analysis and data collection based on field and documentary studies. According to the results, the location of Qalʻeh Geli Kaj, next to one of the sub-branches of the Silk Road (Isfahan to Rey road) and the need to provide the people’s own and financial security of commercial caravans, have been among the main factors of this site’s formation and development. In fact, the initial nucleus of Qalʻeh Geli in the Parthian period was formed as a facility related to the communication road around it, and during the Sassanid period, as a result of the expansion of trade relations, it became a small town. With the arrival of Islam in Iran and following the recession of economic activities, living in Qalʻeh Geli also declined for several centuries; but after the coming to power of the Seljuks and re-advert to trade affairs, with the reconstruction of the architectural structures of Qalʻeh Geli and the construction of a stone caravanserai on its southeastern side, this town was rebuilt. The Seljuk settlement of Qalʻeh Geli is not the last stage of settlement in there and according to archeological evidence, it was also used during the Ilkhanid and Safavid periods; but it has never regained its previous glory. Finally, with the construction of a new communication road between Qom and Tehran in 1882 AD Qalʻeh Geli was also abandoned.
