پديد آورندگان :
هژبري نوبري، عليرضا دانشگاه تربيت مدرس - گروه باستان شناسي، تهران، ايران , بيشونه، رافائل مؤسسۀ مطالعات مديترانه باستاني، ايتاليا، رم , جودي، نسا دانشگاه تربيت مدرس، تهران، ايران
كليدواژه :
اترك بالا و مياني , عصر مفرغ , الگوهاي استقراري , تحليل همبستگي
چكيده فارسي :
در مطالعات باستان شناختي منطقه جنوب غرب آسيا، در طي دوره‌ي زماني اواخر هزارۀ چهارم ق.م تا شروع عصر آهن (نيمه‌ي هزاره‌ي دوم ق.م) پديده هائي مانند بزرگ شدن استقرارها از نظر مساحت و جمعيت، ظهور شهرهاي اوليه، تجارت فرامنطقه اي، شكل گيري نهادهاي حكومتي، ظهور و رواج سفال خاكستري و سياه، تغييرات گسترده در تكنولوژي و توسعه چشمگير صنعت ذوب فلز و استفاده از ابزار مفرغي، شناسائي گرديد. در اين فرايند شبكه ارتباطي وسيعي با هدف كنترل راه هاي تجاري و دسترسي به مواد خام در سراسر فلات از راه خشكي و دريا بسياري از مناطق را با هم پيوند مي داد. از نظر اقتصادي در اين عصر، بازرگاني فرامنطقه اي راه دور ايجاد شد و جوامع براي به‌دست آوردن منابع مورد نياز با هزاران كيلومتر دورتر از موطن خود ارتباط داشتند. علي رغم اين پيشرفت ها، دانش ما از منطقه خراسان از منظر باستانشناسي نسبت به ديگر مناطق ايران ناشناخته تر و در كنار كمبود اطلاعات در زمينه توالي گاهنگاري ، از الگوهاي استقراري و پراكنش محوطه ها طي دوره هاي مختلف پيش از تاريخ به ويژۀ عصر مفرغ در بخش هاي مختلف آن آگاهي چنداني در دسترس نيست. منطقه مورد مطالعه در اين پژوهش حوضه آبريز رودخانه اترك در شمال شرق ايران است كه دالاني طبيعي بين شمال خراسان و مناطق مركزي آن و در چشم اندازي وسيع تر بين آسياي مركزي و بخش هاي داخلي فلات ايران است.در اين پژوهش 38 استقرار از بازۀ زماني عصر مفرغ كه طي يك دهه اخير در قالب بررسي هاي باستان شناختي منطقه اترك بالا و مياني شناسايي شده، مورد بررسي و مطالعه قرار گرفته است. اين پژوهش با روش توصيفي-تحليلي انجام گرفته و براي تحليل دادهها از نرم‌افزارهاي سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) و SPSS و روشهاي تحليل همبستگي و خوشه بندي استفاده شده است. در حوضه اترك بالا و مياني شاهد الگوي استقراري مشابه، متشكل از الگوهاي دو رتبه اي با محوطه اي بزرگ و تعدادي محوطه كوچك در اطراف آن مواجهيم. نتايج پژوهش نشان ميدهد كه با توجه به كمبود منابع آب در منطقه، دسترسي به منابع آبِ پايدار مهم‌ترين عامل در شكل گيري استقرارهاي عصر مفرغ بوده است. همچنين بيشتر استقرارها طي عصر مفرغ قديم تشكيل شده و با رسيدن به عصر مفرغ مياني و جديد تعداد استقرارها كاهش يافته است.
چكيده لاتين :
In archaeological studies of the region of Southwest Asia, during the period from the late fourth millennium BC to the beginning of the Iron Age (second half of the second millennium BC), phenomena such as the growth of settlements in terms of area and population, the emergence of early cities, Trans-regional trade, the formation of government institutions, the emergence and spread of gray and black pottery, extensive changes in technology and the dramatic development of the smelting industry and the use of bronze tools were identified. In this process, an extensive communication network aimed at controlling trade routes and access to raw materials across the plateau by land and sea connected many areas. Economically, in this era, trans-regional trade was established, and communities were connected thousands of miles away from home to obtain the resources they needed. Bronze Age cultures are well known in the most part of Iran but Khorasan is an except and the data are rare and insufficient. Moreover, information about chronology, and distribution of sites during different periods of prehistoric times in different parts of them is very limited. In this research, 38 sites from the Bronze Age period have been studied. These sites were identified in the form of archaeological surveys of the Upper and Middle Atrak during the last decade. This study was done using descriptive-analytic method. For data analysis, GIS and SPSS software, and Correlation and Cluster analysis methods were used. Settlement pattern in the Upper and Middle Atrak basin is similar. It consists of two-level models with large site and a number of small sites around it. The results of this study indicate that due to the lack of water resources in the region, access to the constant water resources is the most important factor in shaping the Bronze age Settlemens. Most sites are also formed during the Early Bronze Age, and we are faced a decrease in the number of sites in the Middle and Late Bronze Age.
