تحليلي بر نقش قنات سرچشمه در تحولات ساختار فضايي شهر زنجان در عصر قاجار

همجواري ايران با كمربند خشك و بياباني نيمكرۀ شمالي از يك طرف و استقرار كوه هاي البرز و زاگرس در مسير توده هاي بارشي از طرف ديگر، موجب شده اند كه مسئلۀ آب و كمبود بارش از ديرباز به مسئله اي اساسي در مكان گزيني و توسعۀ زيستگاه هاي انساني، به ويژه مكان براي ايجاد شهرهاي آن تبديل شود. به همين دليل، اغلب شهرهاي ايران در وابستگي و مجاورت منبع آب شكل گرفته اند. هدف اين پژوهش يافتن تأثير حضور قنات در شهر زنجان با محوريت «قنات سرچشمه» و پاسخ گويي به اين پرسش است كه قنات مذكور چه نقشي در تحوّلات ساختار فضايي و روند توسعۀ شهر زنجان در عصر قاجار داشته است؟ اين پژوهش از نوع پژوهش هاي تاريخي است كه با روش توصيفي تحليلي پژوهش شده و گردآوري اطّلاعات در آن با استفاده از روش هاي اسنادي و ميداني صورت گرفته است. هستۀ اوّليۀ شهر زنجان در مجاورت رودخانۀ زنجان چاي شكل گرفته است. با اين حال، اين رودخانه فقط براي كشاورزي در اراضي پيرامون آن مورد استفاده قرار مي گرفت و آب شُرب مورد نياز شهر از طريق چاه هاي آبِ حفرشده در منازل و چشمه هاي دامنه هاي ارتفاعات شمالي شهر تأمين مي شد. علاوه بر افزايش جمعيّت شهر كه موجب افزايش نياز آبي شهر شده بود، خشك شدن چشمه ها و چاه ها در اثر وقوع خشك سالي هاي متوالي، عامل ديگري بود كه ضرورت احداث قنات در زنجان عصر قاجار را بيشتر كرد. از اين رو، در اين دوره قنوات متعددي در بيرون و درون حصار شهر احداث شدند. در ميان قنات‌هاي شهر زنجان، «قنات سرچشمه» يكي از بزرگترين و پُرآب ترين آن ها بود. اين قنات كه داراي هشت شعبه بود، با حضور در محلّات شهر و جاري شدن در معابر آن، زمينه ساز تحوّلات زيادي در ساختار فضايي شهر زنجان گرديد. از جملۀ چنين تحولاتي مي توان به تغيير جهت توسعۀ شهر از حالت طولي به عرضي، تقسيم بندي قطاعي شهر به بخش هاي يوخاري باش(بالاشهر) و اَشاقي باش(پايين شهر)، شكل بخشي به محلّات جديد، تعيين جهت معابر، تأثير بر مكان گزيني كاربري ها و تأسيسات دولتي اشاره كرد.