بازشناسي ساختار معماري «مسجد عليشاه تبريز» در تداوم جنبش بزرگ مقياس سازي دوره ي ايلخاني

Recognition Architectural Stracture of Alishah Mosque in Tabriz, in Continuity the Tradition of Large - Scale Building in the Ilkhani Period

سياست حاكم بر جامعه ي ايراني طي قرن 8 ھ. ق. به حاكميت ايلخانان، ساخت و سازهايي بر بدنه ي شهري مناطق تحت تسلط تحميل نمود كه ويژگي عمده ي آن را تلاش در جهت تجربه ي بزرگترين مقياس ممكن در رويارويي با نمونه هاي معماري قبل از خود دانسته اند. در همين راستا، طي دوره ي مزبور، تقابل با اين ذهنيت كه بانيان كوچكتر بايد خود را با بناهاي كوچكتر قانع كنند، توالي منظمي از سه مجموعه ي ساختماني غول آساي غازانيه، سلطانيه و بناي عليشاه را در پي داشته است؛ به همين سبب، نتايج حاصل از طراحي و اجراي آنها را بايد واكنشي ايلخاني-كه بلند پروازي جاه طلبانه ي خود را مرهون حمايت سلطنتي و بزرگ انديشي معمار هستند- نسبت به وضع موجود حاكم بر بناهاي ايراني دانست. هرچند وضعيت سياسي و جغرافياي طبيعي سلطانيه، ضمن حفظ ساختار معماري آن، مطالعه ي ساختار فضايي آن را تا حدي تسهيل كرده است، با اين حال در رابطه با دو نمونه ي ديگر، ترفيع كمبود اطلاعات معماري مرتبط با شناخت حجم كلي بنا، مديون تحليل متون تاريخي و تطبيق آن با شواهد باستان شناسي خواهد بود. تحقيق پيش رو بر آن است تا به روش توصيفي- تحليلي و گردآوري اطلاعات به روش كتابخانه اي و بازبيني اسناد تاريخي مربوط به بناي عليشاه در تبريز و انطباق آن با نتايج حاصل از كاوش محوطه ي عليشاه، به تبيين فرم معماري، ساختار فضايي و كاربري آن بپردازد. مطابق نتايج به دست آمده و بر خلاف نظر محققان، چنين به نظر مي رسد كه نه تنها بزرگترين تاق آجري اجرا شده در جهان، بلكه يكي از بزرگترين گنبدخانه هاي سرپوشيده جهان اسلام در بناي عليشاه بنا شده است. از طرفي، وجود شبستان سرپوشيده در راستاي انطباق با اقليم آذربايجان، گنبدخانه، محراب و مناره، ضمن تاييد اشارات مستقيم متون تاريخي در رابطه با كاربري بنا، مبني بر "مسجد" بودن بناي عليشاه، راهگشاي تكميل داده هاي معماري به دست آمده خواهد بود.

The politics of Ilkhanids dominating Iran in the 8th Century AH, resulted in an architectural form which its prominent feature was the massive size compared to their earlier buildings. In this era, the prevailing thought was that smaller sponsors should do smaller buildings, thus, we have an orderly sequence of three massive building complexes of Ghazania, Soltaniya and Alishah building. The resulted buildings could be identified as the appearance of the high ambitions of the Ilkhanid court in contrast to the existing circumstances of Iranian architecture. Although the geographic and political aspects of the Soltaniya area made it relatively easy to study the spatial sturucture of the building, the increase in our understanding of the two other buildings will be due to the study of historical records and comparing to the remaining archaeological evidence. The following article focuses on the historical records regarding the Alishah building in Tabriz and tries to compare the information driven from these texts to the results drawn from the excavations, to understand the architectural form, spatial and practical structure of this building. This article shows that unlike the common belief, Alishah not only had the biggest brick arch in the world but it also had the greatest prayer halls beneath the dome in the Islamic world. Further, with the roofed shabestan, prayer hall, mihrab and minaret, and also based on the historical texts this building could be identified as a mosque.