ريخت‌شناسي اروندرود از رود اساطيري رنگها ارنگ و ائورونت تا دجله و شط‌العرب

نام اروندرود در عرصة فرهنگ و تمدن ايران‌زمين، دامنه‌اي به وسعت تاريخي آن دارد. اين رود در اساطير ايران و در كتاب مقدّس اوستا به ريخت «رنگها»، «ارنگ» و «ائورونت» نمود مي‌يابد. متون ديني و تاريخي مزديسنا به فارسي ميانه در سده‌هاي آغازين اسلامي نام ارنگ و اروند را همان «دجله» مي‌دانند. فردوسي در شاهنامه، در نبرد فريدون و ضحاك، اروندرود را به تازي «دجله» مي‌خواند. دجله در سنگ نوشتة بيستون با نام «تيگره» نشان از پيشينة تاريخي آن در دوران باستان دارد. نام «شط‌العرب» نيز در برخي متون تاريخي و ادبي براي اروندرود محل مناقشه است. اين پژوهش به شيوة كتابخانه‌اي و روش توصيفي ـ تحليلي براي نخستين بار مهم‌ترين نام‌هاي اروندرود را با رويكرد ريخت‌شناسي از دوران باستان تا روزگار معاصر در قالب روايات اساطيري، تاريخي و ادبي تبيين مي‌نمايد. بر اساس يافته‌ها، رود اساطيري رنگها و ارنگ در معناي تندوتيز همان اروندرود است كه هرمزد خداي بزرگ در يك پيكرگرداني اساطيري آن را مي‌آفريند و در اسطورة آفرينش و باران به آن جنبة قدسي و مينوي مي‌بخشد. به نظر مي‌رسد بيان اين نام‌ها در متون اوستايي، پهلوي و حماسه‌هاي ملي ايراني، به نوعي پاسداشت و احياي نام كهن و باستاني اروندرود تلقي مي‌شود.

In the history of Iranian culture and civilization, the name of Arvandrūd can be seen in different historical periods. In Iranian mythology and in the holy book Avesta, the name of this river is mentioned as "Ranghā", "Arang" and "Aurvant". In the early centuries of Islam, in the Mazdayasnian religious and historical texts (in Middle Persian) the name of Arang and Arvand mentioned as "Tigris". In Shāhnāmeh and in the battle of "Fereydun and Zahak", Ferdowsi uses the Arabic word "Tigris". Mentioning the name of the Tigris in Behistun Inscription with the term "Tigre" indicates the historical background of the river in ancient times. Also, mentioning the name "Shatt al-Arab" in some historical and literary texts is controversial. Using library sources and descriptive-analytical method and by a morphological approach, the present research, for the first time, explains the most important names of Arvandrūd from ancient times to modern times, the names which have been presented in the form of mythological, historical and literary narratives. The results show that the mythological river of " Ranghā" or "Arang" is the same as Arvandrūd and it is created by Hourmazd (Ahuramazda) in a metamorphosis; and in the myth of Creation and Rain, it takes on a sacred and divine aspect. It seems that mentioning these names in Avestan and Pahlavi texts as well as Iranian national epics is a kind of celebration and revival of the ancient name of Arvandrūd.