واكاوي نسبت رساله هاي رياضي و الگوهاي هندسيِ تزئينات معماري سامرا در قرن سوم هجري

Analysis of the Relationship between Mathematical Treatises and Geometrical Patterns of Decorations of Samarra Architecture in Third Century AH

از بحث برانگيزترين موضوعات هنر و معماري اسلامي، تاثيرپذيري نقش مايه ها و تزيينات هندسي به كار رفته در آن ها از روش هاي ترسيمي و مسايل مطرح شده در رساله هاي رياضي است. به باور برخي از محققان نوع ترسيم و تداوم اين نقش مايه ها در ميان صنعت گران و معماران به شكل سينه به سينه بوده و ارتباطي با دستورالعمل هاي موجود در رساله هاي رياضي ندارد، در مقابل پاره اي ديگر بر اين عقيده اند كه هندسه نگاري هاي هنر و معماري وامدار مسايل ترسيمي رساله هاي رياضي است. بررسي ساختار تزيينات مورد استناد هريك از اين دو طيف مشخص مي كند كه اين نقوش براساس دو ساختار كاملا متفاوت ترسيم شده اند. هدف اين پژوهش مطالعه اين ساختارهاي متفاوت و جستجوي ارتباط هريك از آن ها با رساله هاي رياضي و تحولات آن هاست. بدين جهت پژوهش از يك سو به بررسي نقوشي پرداخته است كه از ديگر تمدن ها به هنر اسلامي وارد شده و ميان صنعت گران و معماران رواج يافته است، و از سوي ديگر مجموعه نقوشي در هنر اسلامي را مورد توجه قرار داده كه در ساختاري جديد و مرتبط با رساله هاي رياضي پديد آمده است. نقطه آغازين احتمالي ساختار نوع دوم كه با رساله هاي رياضي مرتبط به نظر مي رسد تاريخ و جغرافيايي است كه نخستين رساله هاي هندسي با موضوع ترسيم نقوش در آن شكل گرفته اند، زماني در حدود قرن سوم هجري و ترجمه رساله هاي رياضي با محتواي هندسه پرگاري. مساله پژوهش جستجوي رابطه ميان شكل گيري و گسترش رساله هايي با موضوع دانش هندسه پرگاري و انواع تزيينات هندسي در معماري سامرا، پايتخت خلافت اسلامي در قرن سوم هجري است. اين پژوهش داراي محتوايي كيفي و بر پايه روش شناسي توصيفي تحليلي و گردآوري اطلاعات از نوع كتابخانه اي است. نتايج پژوهش نشان مي دهد كه هم زمان با توجه به هندسه پرگاري در رساله هاي رياضي شيوه ترسيم و نقوش حاصل از آن ها در هنر و معماري قرن سوم هجري به عنوان اسلوبي جديد از ترسيم نقش مورد توجه قرار گرفت و در كنار تزيينات ترسيم شده بر پايه ساختار قديمي تر به كار گرفته شد. روندي كه به موازات گسترش مسايل هندسه پرگاري در رساله هاي رياضي سرانجام سبك هندسي موسوم به «گره» سلجوقي را در قرون چهارم و پنجم هجري پديد آورد.

One of the most controversial topics in Islamic art and architecture is the influence of descriptive methods and the discussions in mathematical treatises on the motifs and geometrical decorations. Some researchers believe that the descriptive method and the continuation of these motifs among artists and architects were transmitted orally generation by generation and they had no connection to the instructions in mathematical treatises. On the other hand, others believe that the geometrical constructions in art and architecture have been borrowed from the descriptive discussions in mathematical treatises. The study of the structure of the decorations cited by each group shows that these patterns have been illustrated based on two completely distinct structures. The purpose of this study was to examine these different structures and explore their relationship with mathematical treatises and their developments. In this regard, on the one hand, the study examined the patterns that have been imported to Islamic art from other civilizations and have become popular among the artists and architects, on the other hand, it studied a set of patterns in Islamic art that have been formed in a new structure related to mathematical treatises. It appears that the beginning point of the latter structure was historically and geographically where the first geometrical treatises on descriptive patterns were formed: the translation of mathematical treatises on compass geometry in third century AH. This study aimed to find the relationship between the formation and spread of treatises on compass geometry and different geometrical constructions in the architecture of Samarra, the capital of Islamic caliphate in the third century AH. This qualitative study was descriptive-analytical and the data were collected by library research. The results of the study showed that simultaneous with the attention given to compass geometry in mathematical treatises, the descriptive method and the resulting patterns were used as a new model of descriptive patterns along with the decorations based on the older structure. The flourishing of this new geometrical structure and the development of compass geometry in mathematical treatises led to a geometrical genre known as the Seljuk “Gereh” in the fourth and fifth centuries AH.