پايايي، تاب‌آوري و آسيب‌پذيري حوزه آبخيز چالوس مبتني بر شاخص خشك‌سالي

Reliability, resilience, and vulnerability of Chalous Watershed based on drought index

خشك‌سالي از جمله بلاياي طبيعي مرتبط با آب و هوا و يكي از بزرگ‌ترين تهديدهاي بقاي انسان است كه تأثيرات نامطلوبي بر پايداري اجتماعي، اقتصادي و محيط‌ زيستي مي‌گذارد. حال آن‌كه مقوله‌هاي مرتبط بر آن و از جمله تأثير آن بر سلامت حوزه آبخيز كمتر مورد توجه قرارگرفته است. بر همين اساس، در اين پژوهش سعي شده است تا سلامت حوزه آبخيز چالوس بر اساس تغييرات پايايي (Rel)، تاب‌آوري (Res) و آسيب‌پذيري (Vul) تحت تأثير خشك‌سالي مستند به دوره آماري 1365 تا 1394 مورد ارزيابي قرار گيرد. براي انجام اين پژوهش، داده‌هاي بارندگي نُه ايستگاه با روش عكس مجذور فاصله براي آبخيز ميان‌يابي شد. سپس، با تعيين ميانگين و انحراف معيار داده‌ها، شاخص خشك‌سالي (SPI) تعيين شد. همچنين، براي محاسبه شاخص‌هاي Rel، Res و Vul از مقدار ميانه شاخص SPI استفاده شد. سپس، با محاسبه مقدار ميانگين هندسي اين شاخص‌ها وضعيت كلي سلامت آبخيز تعيين شد. نتايج پژوهش نشان داد، شاخص SPI در دوره آماري مذكور با مقاديري بين 1.43- و 2.25 الگويي همانند بارندگي داشته و با افزايش بارندگي در انتهاي دوره، اين شاخص نيز مقادير مثبت بيشتري را به‌ خود اختصاص داده است. ارزيابي سلامت آبخيز نيز نشان داد كه شاخص‌هاي Rel، Res و Vul به‌ترتيب 0.5، 0.23 تا 0.62 و 0.06 تا يك را داشته است. ميانگين هندسي اين شاخص‌ها نيز بين 0.19 تا 0.58 بود. نهايتاً متوسط شاخص سلامت حوزه آبخيز چالوس بر اساس پويايي شاخص خشك‌سالي 0.45 و در گروه "متوسط" بود كه نتايج به‌دست ‌آمده دلالت بر متوسط بودن شرايط اقليمي حاكم بر منطقه و طبعاً نقش ماشه‌اي دخالت‌هاي انساني در تهديد سلامت آبخيز چالوس دارد. يافته‌هاي بررسي نقش مهمي در تبيين شيوه‌هاي مديريت سازگار حوزه آبخيز مذكور ايفا خواهد كرد.

Drought is one of the natural disasters related to climate and one of the most important threats to human survival leading to adverse effects on social, economic, and environmental sustainability. In this study, it has been tried to evaluate the changes in reliability, resilience, and vulnerability of the Chalous Watershed under the influence of drought in the period of 1982-2017. In this vein, rainfall data of nine stations were interpolated using invers distance squared method to the whole watershed. The SPI drought index was then determined through determining the mean and standard deviation of the data. To calculate Rel, Res and Vul indices, the mean value of SPI Index was used. By calculating the geometric mean value of these indicators, the general health status of the watershed was determined and quantified. The results showed that the SPI Index in this period varied between -1.43 and 2.25. Drought index had a similar pattern to that of rainfall with an increasing trend at the end of the period. The watershed health assessment also showed that the indicators of reliability, resilience, and vulnerability were found 0.5, from 0.23 to 0.62 and from 0.06 to 1, respectively. The geometric mean of these indices was also ranged between 0.19 and 0.58. The overall health condition of the Chalous Watershed based on the dynamics of drought index with a mean index of 0.45 was classified as “moderate”. The findings of the current research will play an important role in explaining the methods of adaptive management of the watershed.