تحليل سبك‌شناختي «تمهيدات» عين‌القضات همداني؛ با رويكرد پاول سيمپسون

گسترش دانش «زبان‌شناسي» پژوهش‌هاي «سبك‌شناسي» را سمت‌وسويي تازه بخشيده است؛ به‌گونه‌اي كه امروزه مطالعۀ سبك آثار ادبي برمبناي زبان‌شناسي گسترش فراوان يافته است. پاول سيمپسون، سبك‌شناس معاصر، از نظريه‌پردازاني است كه الگوي سبك‌شناسي خود را بر پايۀ زبان‌شناسي مطرح و در اين زمينه راهكارهاي عملي و روشمندي مطرح كرده است. يكي از مباحثي كه سيمپسون به‌گونه‌اي دقيق و روشمند آن را بررسي كرده، «نظام گذرايي» است. الگوي سبك‌شناسانۀ «نظام گذرايي» سيمپسون در چارچوب نظام گذرايي در دستور نقش‌گراي هليدي بنا شده است. نظام گذرايي ابزارهاي دستوري خاصي هستند كه براي تجسّم تجربه در زبان به كار مي‌روند و شامل سه عنصر فرايند (عبارت‌هاي فعلي)، مشاركين (عبارت‌هاي اسمي) و عناصر پيراموني فرايند (گروه قيدي و حرف‌اضافه‌اي) مي‌شود. بنابراين، در تحليل سبكي متون با الگوي تحليل نظام گذرايي، به عناصر زباني فوق تأكيد مي‌شود. از سويي ديگر، پژوهش‌هاي حوزۀ ادبيات عرفاني، بيشتر در خصوص ساختارهاي دروني نظير محتواي مفهومي و همچنين حوزه‌هاي فكري نويسندگان انجام شده‌ و كمتر به ساختار بيروني و سطوح زباني اين آثار پرداخته شده است؛ درحالي‌كه ارزيابي آن‌ها با معيارهاي نوين در شناخت هرچه بيشتر اين ميراث گران‌بها بسيار موثر خواهد بود. در اين مقاله تمهيدات عين‌القضات همداني با استفاده از رويكرد تحليل «نظام گذرايي» در الگوي سيمپسون ارزيابي شده است. نتايج تحليل نشان مي‌دهد عين‌القضات براساس روحيات و متناسب با اهداف خويش، به نحو گزينش‌گرانه‌اي دست به انتخاب زده است و ضمن استفاده از «نقش انديشگاني» زبان، در انتقال محتواي تعليمي و اعتقادي خويش در قالب گزاره‌هاي خبري، امري و پرسشي، از نقش بينافردي بيشتر از ساير انواع استفاده كرده است. همچنين با روش‌هاي نوآورانه در فرايندهاي كلامي و ذهني ويژگي‌هايي ايجاد كرده و با اين شيوه‌ها به اثر خويش تشخّص‌هاي سبكي گاه منحصربه‌فرد بخشيده است.