بررسي سنّت ادبي «استقبال» در ديوان واصل كابلي

نهضت بازگشت ادبي كه در واكنش به انحطاط سبك هندي در اصفهان آغاز و در سراسر ايران گسترده شد، تأثيري در ادبيات افغانستان نداشت و شاعران افغانستان بدون توجه به آن، به سرودن شعر در سبك هندي و طرز بيدل دهلوي ادامه دادند. در ميان موج مستمرّ بيدل‌گرايي در افغانستان، واصل كابلي (12441309ق) از شاعراني است كه به شعر شاعران پيش از سبك هندي نيز توجه داشته و در سرودن اشعار خويش به استقبال از شاعران قديم به‌ويژه حافظ رفته ‌است. اثرپذيري واصل از شاعران پيشين، اگرچه هردو ساحت صورت و محتوا را دربر مي‌گيرد؛ در ساحت صورت به‌ويژه ازمنظر وزن و قافيه و رديف چشمگيرتر بوده ‌است. ازاين‌رو پژوهش پيشِ‌ رو با اتكا به نظريۀ بينامتنيت و با تكيه بر داده‌هاي آماري و استفاده از روش توصيفيتحليلي كوشيده ‌است موارد اثرپذيري شكلي واصل كابلي از شاعران پيش از خود را بررسي كند. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد واصل كابلي ضمن استقبال گاه‌به‌گاه از طيف گسترده‌اي از شاعران پيش از خود، به‌گونه‌اي نظام‌مند از حافظ تقليد كرده‌ است؛ چنانكه حدود 50درصد از اشعار برجاي‌مانده از واصل كابلي در استقبال از حافظ شيرازي سروده‌ شده‌‌ است. مجموعاً 62 غزل، 33 مرثيه، 3 قصيده، 2 مثنوي و 5 قطعه و مفرد وجود دارد كه از اين تعداد، 32 غزل و يك قصيده را در استقبال از شعر حافظ سروده است. واصل كابلي بعد از حافظ، بيشترين توجه را به غزليات مولوي نشان داده و 6 غزل از غزليات ديوان شمس تبريزي را استقبال كرده و در مرتبۀ بعد از مولوي، به استقبال اشعار بيدل دهلوي توجه كرده است. واصل كابلي 42درصد از كلمات قافيه‌ موجود در غزل‌هاي استقبال‌شده از حافظ را عيناً به شعر خويش راه‌ داده و قريب 58درصد از كلمات قافيه در اشعار وي مختص خود واصل بوده كه با عنايت به نقش قافيه در مضمون‌پردازي، نشان‌دهنده‌ تنوع بيشتر مضامين در شعر واصل كابلي است. نكتۀ مهم ديگر اين است كه واصل در استقبال از يك شعر، گاه دو شعر سروده است كه نمونه‌هاي آن را مي‌توان در استقبال از شعر مولانا و حافظ و قدسي مشهدي مشاهده كرد. مهم‌تر اينكه گاهي شعر شاعري را با واسطۀ شاعري ديگر استقبال كرده است؛ مانند نمونه‌اي كه در استقبال از مولوي و اميرخسرو دهلوي ديده‌ مي‌شود. گفتني است كه تأثيرپذيري واصل كابلي از حافظ و ساير شاعران يادشده تنها در مقوله‌ استقبال(اثرپذيري در وزن و قافيه) خلاصه نمي‌شود و چنانكه در تحليل استقبال از نخستين غزل ديوان حافظ بحث شد، تمامي حوزه‌هاي شكلي اعم از موسيقي، زبان، صورخيال و ...) و همچنين همۀ ساحت‌هاي معنايي را دربر مي‌گيرد.