نقد ايده جانمايي «توحيد عملي» در مباحث دانشِ «كلام»

تعبير نوساخته «توحيد عملي» برخي را بر آن داشته است كه تقسيم توحيد به نظري و عملي را يكي از تقسيماتي بدانند كه جايش در مباحث علم كلام خالي است و بايد در كلام، جانمايي شود. مقالۀ حاضر با روش توصيفي، تحليلي و انتقادي بر اساس منابع كتابخانه‌اي ‌در صدد نقد ادعاي پيش‌گفته است و با نقد شواهد و مستندات اين ايده‌‌ نتيجه گرفته است كه توحيد عملي در هيچ يك از سه معناي «رفتار موحدانه»، «معرفتِ منتهي به رفتار موحدانه» و «گزاره‌هاي انشايي برگرفته از توحيد نظري» نمي‌تواند موضوعي از مسائل علم كلام باشد. نويسندۀ مقالۀ حاضر تقريري از معناي دوم توحيد عملي ارائه داده است كه مي‌تواند در علم كلام گنجانده شود؛ اما اين تقرير مرادِ ايده‌پرداز نبوده است. كلامي دانستن اين تعبير با استناد به كاربرد معاصران، مردود دانسته شده و قياسِ دوگانۀ توحيد نظري‌‌ـ‌‌عملي به دوگانه‌هاي مشابه در حكمت، اخلاق، عرفان و دوگانۀ عقل نظري ‌ـ‌ عملي، قياس مع‌‌الفارق شمرده شده است. در نهايت، با اشاره به موضوع و رسالت علم كلام و ملاك تمايز علوم،‌ ثابت شده است كه توحيد عملي با تعريفِ پيشنهاديِ «هرگونه گرايش، خلق و رفتار به مقتضاي توحيد نظري يا كشش، منش و كنش موحدانه مطابق با بينش توحيدي»، نمي‌تواند در علم «كلام» جانمايي شود؛ همچنان كه توحيد به معناي «اعتقاد به يكتايي خداوند، در همۀ مراتب و عمل به مقتضاي اين اعتقاد» موضوع علم كلام نيست.