اصل جان و رابطۀ آن با خداوند در منطق‌الطير عطار، با مروري بر طيرنامه‌هاي ابن‌سينا و سهروردي

آنچه در بن‌مايۀ‌ داستان‌هاي رمزي و تمثيلي حكماء و عرفا، خصوصاً در طيرنامه‌ها، به چشم مي‌آيد، پرواز نفس يا جان انساني از غربت غربيه و زندان تن به سوي اصل و حقيقت خويش است. در اين داستان‌ها جان سالك يا سالكان به‌صورت رمز در شكل پرنده يا پرندگان تمثل پيدا مي‌كند. رسيدن جان به اصل خويش و درهمان‌حال رسيدن به رابطه‌اي انفسي با حقيقتي قدسي يكي از انديشه‌هاي محوري در اين سفرنامه‌ها است. در اين مقاله بنا داريم تا با بهره‌گيري از برخي مفاهيم فلسفي‌‌الهياتي و با مروري بر طيرنامه‌هاي ابن‌سينا و شيخ اشراق، به تحليل و تبيين دستگاه الهياتي عطار در منطق‌الطير، پيرامون اصل و حقيقت جان و رابطۀ آن با خداوند بپردازيم. برخلاف ابن‌سينا و سهروردي كه نهايت سفر نفس براي وصول به اصل و حقيقت خويش را رسيدن سالك به ارتباط شخصي انفسي با عقل فعال مي‌دانند، عطار از ارتباط انفسي جمعي و مشترك نفوس با خداوند در انتهاي سفر خبر مي‌دهد. عطار از چند انديشۀ مهم ديگر درگير با موضوع نيز گفتگو كرده است كه، به هر دليل، در رساله‌هاي دو فيلسوف ديگر مورد كم‌توجهي يا غفلت قرار گرفته‌اند. نفي دوگانۀ آفاق/ انفس درمورد رابطۀ ميان انسان و خدا، اتخاذ رويكردي سلبي به ذات و صفات خداوند دركنار رويكرد ايجابي به افعال و اسماء خداوند، اعتقاد به هويت الهي نفس، اعتقاد به وجود يك نفس يا جان واحد براي اشخاص متكثر انساني‌‌ايماني، و نظريۀ تجلي نخست خداوند در يك حقيقت شخصي و انساني، از اين انديشه‌ها هستند.