نقد ديدگاه «استبداد ايراني» همايون كاتوزيان

يكي از نظريه هاي شايعِ معطوف به سياست، جامعه و دولت در ايران، «نظريۀ استبداد» است. دربارۀ چرايي و چگونگي پيدايش، صورت‌بندي و تداوم «استبداد» در ايران، بسياري از انديشمندان ايراني و غيرايراني به اظهارنظر و حتي نظريه‌پردازي پرداخته‌اند. از جمله پژوهشگران ايراني كه ديدگاه «استبداد» را درباره تاريخ ايران مطرح كرده، محمدعلي (همايون) كاتوزيان است. در ديدگاه كاتوزيان، جامعه و دولت ايراني در طول تاريخ خود در چرخۀ «استبداد، آشوب، هرج ومرج و استبداد» قرار داشته است. در اين ديدگاه، جامعه ايراني هميشه يا گرفتار «استبداد» بوده يا «هرج و مرج، آشوب، درگيري و نزاع». ديدگاه كاتوزيان برتأثيرگذاري همه جانبۀ «قدرت سياسي» كه استبدادي استبر ديگر ابعاد جامعه تأكيد دارد. سؤال اين است كه آيا ديدگاه «استبداد ايراني» كاتوزيان، برآيندي از تماميت واقعيت تاريخ ايران هست يا خير. يافته ها حكايت از اين دارد كه اين ديدگاه، تناسبي با كل و جوهرۀ تاريخ ايران ندارد و در اين مقاله بر اساس محورهايي به بررسي اين عدم تناسب از منظر تاريخي پرداخته مي شود. روش مقاله، توصيفي-تحليلي است؛ يعني توصيف تاريخ و احتمالاً تحليل نظري بر اساس توصيف ها و تبيين هاي انجام گرفته درباره تاريخ، در انطباق با ديدگاه استبداد ايراني، روش اين تحقيق است.