تحليلي بر فضاي تاريخي ـ گفتماني الرّد علي الرافضه، حكيم ترمذي

الرّد علي الرافضه عنوان رساله‌اي كهن و كمتر شناخته‌ از محمد بن علي ترمذي (د. پس از 285ه.ق.) است. همو كه به حكيم ترمذي نام‌بردار و عمده اشتهارش به دليل طرح نظريه ختم ولايت است. بيشتر آثار او، متضمن بحث‌هاي گسترده در عرفان نظري و تقويت جريان زهد و تصوف است، اما حكيم در اين رساله، مانند متكلمي خرده‌گير ظاهر مي‌شود و رديه‌اي بر شيعيان مي‌نويسد. الرّد علي الرافضه با آن ‌كه قدمتي زماني فراواني دارد و از منظر يك صوفي نوشته شده است، به دليل استنساخ اندك در سده‌هاي ميانه و متأخر، مهجور مانده است. مقاله حاضر مي‌كوشد پس از اشاره‌اي گذرا به محتواي آن، با روشي تحليلي به فضاي متني و گفتمان‌هاي حاكم بر زمان و بوم زندگاني نويسنده اشاره كند. نتيجه اين بررسي نشان مي‌دهد، پيوستگي فكري به اهل‌حديث، فاصله‌گذاري با مذهبي كه شباهت بسياري به آراي عرفاني او دارد، پا‌گيري حكومت‌هاي منطقه‌اي در ايران به ويژه سياست يك‌پارچه‌سازي مذهبي سامانيان و پيش‌فرض‌هاي عرفاني در سوگيري‌هاي حكيم ترمذي  اثر بخش بوده است.